Stone-bridges in Greece, when river banks met each other

text & images / videos: Babis Pavlopoulos - iconstravel photography
languages: English, Ελληνικά
The text had been published as the main text of our wall-diary 2009

Ioannina prefecture, Camper Agas’ stone-bridge (1750-1800). One-arched bridge with two windows, one on each drum. When the weather is rainy windows help the water to run through the structure.

 Νομός Ιωαννίνων, Ανατολικό Ζαγόρι, το γεφύρι του Καμπέρ Αγά (1750-1800). Μονότοξη κατασκευή με χαμηλωμένο τόξο παρά το μεγάλο άνοιγμα, πήρε το όνομά του από τον Οθωμανό διοικητή των Ιωαννίνων που το χρηματοδότησε. Τα δύο ανακουφιστικά τόξα, ένα σε κάθε τύμπανο, ανακουφίζουν την κατασκευή από τη δύναμη του νερού σε περίπτωση που ο Ζαγορίτικος ποταμός φουσκώσει.

It is widely known that during the antiquity the rivers were worshiped as gods. The Zagorian* lady, giving birth to a dead baby, believed that the river and its flow was the responsible for this, the river, the primeval god of fertility, who did not gave justice to her. The ceremonial process of punishment followed by throwing stones to the river, standing on a stone-bridge. She threw an “arcada” (see the following lines). It was not a random act; the bridge was that bridled the river.

At the same time “only if a human was haunted, the bridge would stand”. This is the primeval doctrine. According to this, the bridge would stand only if a human was sacrificed on the foundation of it. When the wedding cortege reach in front of the bridge, the instruments always stop to play music, and all the participants walk via the bridge speechless, until the edge of it. It was also the doctrine that the haunted human would wake up, realizing the difference between the world of death and the world of life, would stop to support the bridge, in order to dance with the alive people. Doing this, the bridge would be fatally collapsed**.

Ioannina prefecture, Zagori region, Missios’ stone-bridge (1748) above river Vikos. The name comes from the master-mason’s name, Alex Missios from Monodenthri settlement.

 Νομός Ιωαννίνων, Ζαγόρι, το γεφύρι του Μίσιου (1748) στον ποταμό Βίκο. Το δίτοξο γεφύρι κατασκευάστηκε από τον Αλέξη Μίσιο από το Μονοδένδρι. 

During the previous centuries, the stone-bridges were considered as high social value constructions. They served as safe passages above the rivers for humans and livestock, simultaneously reducing the distances. So, we are talking about communication, but the bridges also adorn the places in which were built, completing the natural environment, as they were made by natural materials.

The building of a bridge began early in the summer, so as until the autumn the structure would be ready. This was the period that less water run in the bottom of the rivers. The structure might be founded in a rocky place, at a position that the river was narrow. Since such a position did not exist, great problems were created for the masons. A solution was the rocks in the middle of the flow of the river. In this case the bridge would be constructed with more than one arch, so as the middle foot to be built on such a rock. When rocks did not exist, the masons were using strong wooden beams, vertically driven into the bottom of the river, so as to obtain a base for the middle foot of the bridge. In fact, the biggest rate of Venetia was successfully built with this system.

Arcadia prefecture, Atsicholos’ stone-bridge (perhaps start of the 19^th Century) above Loussios river. Two arches transfer the thrust of the weight of the structure, the one of them is larger and pointed-arched.

 Νομός Αρκαδίας, ορεινή Γορτυνία, το γεφύρι του Ατσίχολου (πιθανώς αρχές 19^ου ααιώνα) στον ποταμό Λούσιο. Το γεφύρι φέρεται από δύο τόξα, ένα μεγάλο οξύκορφο και ένα μικρότερο.

First of all, masons erected a wooden scaffold as a form-work. The building began from the two edges of the construction. Two teams of masons were working, one at each edge, to meet each other reaching to build the arch. They were changing positions at regular intervals. In this way, the special characteristics (defects and assets) of both teams could also be found on both parts of the bridge.

The carved stones that formed the arch, are named “voussoirs”. On the top of the arch, the key-stone was placed as the last one of the arch, a stone that locked the structure. The key-stone was carved by the master-mason, showing his technical abilities.

In general, the arch was presented in semi-elliptic shape, but there were some cases that pointed-arches were built. When the arch was large, a second arch was built upon the first, making the bridge safer.

Small stones were used, except for the foundation where the masons were using bigger or really big stones.

Some of the voussoirs were carved in a longer shape, placing projected from the back of the arch, like teeth, creating the series of the “arcades”, the stones that Zagorian ladies were throwing to the river. It was the reason that many bridges has lost their “arcades”. “Arcades” were very useful, setting the edges of the back of a bridge. Perhaps, only if someone walked on a bridge a windy and rainy day, could understand this necessity.

Grevena prefecture, the Small Doors’ stone-bridge (perhaps 1830-1850). A two-arched structure, built in front of the entrance of a gorge, which in this point reach 200 metres in height and just a few metres in width.

 Νομός Γρεβενών, το γεφύρι στις Πορτίτσες κοντά στο χωρίο Σπήλαιο. Γεφυρώνει το ένα από τα δύο ποτάμια που σχηματίζουν τον Βενέτικο. Δίτοξη κατασκευή με ένα ανακουφιστικό τόξο, χτισμένη εμπρός από φαράγγι που στο σημείο αυτό φθάνει τα 200 μέτρα ύψος και μόλις λίγα μέτρα πλάτος. Σύμφωνα με μαρτυρίες μπορεί να τοποθετηθεί στην περίοδο 1830-1850.

The walls at each end of the arches are named “drums”. The drums are not built massif. They consist of two faces. The space between the faces was filled with smaller stones and soil. Except for the main arches, sometimes we can find smaller arches opened on the drums, like windows. These small openings are constructed to help the whole structure to resist against the power of the river, in case of during a rainy day the water run in a higher level. These openings give passage to the water, so the power against the bridge is reduced. We have to think that the bridges are placed across the flow of the river. 

The mortar included lime, so as to become stronger. Close to the foundation, the mortar was converted in water-resistant, using grained ceramics. It was the famous “courasani”.

Arta prefecture, the Arta’s stone-bridge. It was founded for first time in the 4^th Century B.C. but the today form belongs in the 17^th Century (1612). For Greeks is the symbol for each construction that is slow to end, due to the myth, which wants the bridge to be built again and again and never finish.  

 Νομός Άρτας, το γεφύρι της Άρτας στον ποταμό Άραχθο, σύμβολο πιά για όποιο έργο αργεί να τελειώσει. Η σημερινή του μορφή ανάγεται στον 17^ο αιώνα (1612), αλλά έχει θεμελιωθεί κατά τον 4^ο αιώνα π.Χ. Έχει τέσσερα τόξα με πέντε ανακουφιστικά τόξα στα τύμπανα, ενώ είναι πολύ χαρακτηριστικοί στα μεσόβαθρα οι «κόφτες» που απαλύνουν τη δύναμη που τα χτυπάει το νερό καθώς και οι «κόντρες» που  αποτρέπουν το στροβίλισμα στην πίσω πλευρά αυτών.

The most critical time was when the scaffold was demolished. The stones that the bridge consisted of, were softly moved, so as the whole construction to be “locked”.

The old masons were saying “the construction sat”! It was this time when the Plaka’s bridge was collapsed for first time. When the scaffold left, the bridge did not manage to stand. The construction that we knew as the Plaka’s bridge was built after three years since this fact, in 1866. Many master-masons did not manage to handle the stress of this time, preferring to be in another place. In fact, the bridge was facing the same danger, not only at this time, but also for a short time after the scaffold had left.

Arcadia prefecture, the three-arched Dafni’s stone-bridge, originally built with two arches.

 Νομός Αρκαδίας, το τρίτοξο γεφύρι της Δάφνης στον Πάο ποταμό. Αρχικά είχε χτιστεί με δύο τόξα.

However, who built these stone-bridges? “Ziogas Frontzos said it, God said it”, people said for the master-mason Ziogas Frontzos, who built the famous stone-bridge in Konitsa, Epirus, Greece. In other words “the world was built by Pysroyannites***, but Vourbianites*** also carried mortar”. Other mason names also are preserved like the master-masons Manolis and Demitrios in 1659, the master-mason Evanggelos in 1881, Costas Bekas in 1866, Anagnostis Tzioufas, Metakos, Yorgos Lazos, Yannis Tsipas and some others. Master-masons did not build alone. Behind each one there was his company, the “boulouki” (Turkish Boluk=company), consisted of many other expert or not masons, even of children in order to learn the job.

  

Attica prefecture, the two-arched Gellis’ stone-bridge (1700) above Assopos river.

 Νομός Αττικής, το δίτοξο γεφύρι του Γκέλη (1700), στον ποταμό Ασωπό.

In the Greek area, and also in the entire Balkan peninsula, the construction of stone-bridges was generalized almost since the middle of the 18^th Century, substituting older wooden structures. 

Today, stone-bridges are considered as monuments of Greek traditional architecture and many of them are listed. Unfortunately, there are also many stone-arched bridges that were built in today forgotten paths and places, places that is difficult anymore even to be spotted.

Arcadia prefecture, the five-arched Lady’s stone-bridge. Since 1955 the bridge is standing within the Ladon man-made lake. Two arches are dated in the 13^th Century, the next two during the Ottoman’s period and the last one in 1908.

 Νομός Αρκαδίας, το πεντάτοξο γεφύρι της Κυράς μέσα στην τεχνητή λίμνη του Λάδωνα. Η λίμνη δημιουργήθηκε το 1955 και από τότε η εμφάνιση του γεφυριού είναι εποχική, από τους καλοκαιρινούς μήνες ως τέλος Ιανουαρίου. Η αρχική δίτοξη κατασκευή χρονολογείται στον 13^ο αιώνα, δύο ακόμα τόξα χτίστηκαν επί Τουρκοκρατίας και το τελευταίο το 1908.

Grevena prefecture, Azis Agas’ stone-bridge (1727) above Venetikos river. It is the larger stone-bridge in height in Makedonia. Under the larger arch there is a small bell. When the bell rings due to the wind, it means that is very dangerous passing via the bridge.

 Νομός Γρεβενών, το γεφύρι του Αζίζ Αγά (1727), στον Βενέτικο ποταμό. Χρηματοδοτήθηκε από τον Αζίζ Αγά και είναι το μεγαλύτερο σε ύψος γεφύρι της Μακεδονίας. Πρόκειται για μία εντυπωσιακή και μεγαλοπρεπή τρίτοξη κατασκευή, με δύο ανακουφιστικά παράθυρα. Στο εσωράχιο υπήρχε κουδούνι για τον άνεμο.

Trikala prefecture, Palaiokarya’ s stone-bridge (1500-1550) above Portaekos river. As it is built between two water-falls, donate us an awesome image.

 Νομός Τρικάλων, το γεφύρι της Παλαιοκαρυάς (1500-1550). Είναι μονότοξο και γεφυρώνει τον Πορταϊκό ποταμό. Ανάμεσα σε δύο καταρράκτες μία χαρίζει μία μοναδική εικόνα. 

Ioannina prefecture, the one-arched Tsipianis’ stone-bridge (1875).

 Νομός Ιωαννίνων, το μονότοξο γεφύρι της Τσίπιανης (1875) στον ποταμό Βάρδα. 

Ioannina prefecture, Konitsa’s stone-bridge (1870). It was built by the master-mason Ziogas Frontzos (see the text) above Aoos river. Under the arch there is a similar small bell to Azis Agas’ bridge.

 Νομός Ιωαννίνων, το γεφύρι της Κόνιτσας (1870). Χτίστηκε από τον πρωτομάστορα Ζιώγα Φρόντζο πάνω από τον ποταμό Αώο. Είναι μονότοξο, και φέρει καμπανάκι στο εσωράχιο, το οποίο όταν χτυπά από τον αέρα, σημαίνει ότι είναι πολύ επικίνδυνη η διάβαση από το κατάστρωμά του.

Ioannina prefecture, Zagori region, Noutsos or Kokkoros’ stone-bridge (1750). Due to the site that it was built, the edge parts of the drums of the structure are built vertically to the main body of the bridge.

Νομός Ιωαννίνων, το γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου. Χτίστηκε το 1750 δαπάνη του Νούτσου Κοντοδήμου και το 1768 επισκευάστηκε από τον Νούτσο Καραμεσίνη. Είναι μονότοξο με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι τα καλντερίμια πρόσβασης στις δύο του πλευρές έχουν κάθετη διεύθυνση προς την κατασκευή. Αυτό συμβαίνει επειδή το γεφύρι έπρεπε να χτιστεί στο συγκεκριμένο σημείο λόγω θεμελίωσης. 

Arta prefecture, Plaka’s stone bridge (1866). Unfortunately, the bridge was collapsed during a stormy day in 2015. It was the largest stone-bridge in Balkan peninsula and one of the largest such type bridges in Europe. The bridge was built by the master-mason, Kostas Bekas, and it was one of the most plastic and elegant structure of Greek traditional architecture.

 Νομός Άρτας, το γεφύρι της Πλάκας (1866) στον ποταμό Άραχθο. Το γεφύρι δεν υπάρχει πιά. Κατέρρευσε μετά από κακοκαιρία το 2015. Ήταν το μεγαλύτερο των Βαλκανίων, ένα από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης με άνοιγμα τόξου 40 μ. και ύψος 21 μ. αλλά και μία από τις πλαστικότερες κατασκευές της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονική. Πρωτομάστορας ήταν ο Κώστας Μπέκας από τα Πράμαντα.

Grevena prefecture, Ziakas’ stone-bridge (1806-1850). It was built with two main arches and two assistant (windows).

 Νομός Γρεβενών, το γεφύρι του Ζιάκα (1806-1850). Γεφυρώνει παραπόταμο του Βενέτικου. Είναι δίτοξο με δύο ανακουφιστικά τόξα 

Ioannina prefecture, Zagori region, Plakidas’ stone-bridge, also known as Monk’s bridge (1814). It has been characterized as “a caterpillar in motion” due to its three, absolutely symmetrical arches, as well as their bold curves. The “arcades” are discerned.

 Νομός Ιωαννίνων, Ζαγόρι, το γεφύρι του Πλακίδα γνωστό και ως Καλογέρικο, στον ποταμό Βίκο. Χτίστηκε το 1814 και το 1865 επισκευάστηκε από τον Αλέξανδρο Πλακίδα. Μία τρίτοξη κατασκευή, όπου η συμμετρία των τόξων και τα έντονα εξωράχια  του χάρισαν το προσωνύμιο «κάμπια εν κινήσει». Διακρίνονται οι περιβόητες αρκάδες.

Ioannina prefecture, Zagori region, the small, one-arched Agios Minas’ stone-bridge.

 Νομός Ιωαννίνων, Ζαγόρι, το μικρό, μονότοξο γεφύρι του Αγίου Μηνά στον Ξηροπόταμο.

Trikala prefecture, Sarakina’s stone-bridge (1520) above Penios river. This is an originally six-arched bridge but today it preserves four arches. Since 1970, a cement structure has substituted the collapsed part. The cement and also some others not relevant to its character additions, have downgrade the image of the monument.

 Νομός Τρικάλων, το γεφύρι της Σαρακίνας (1520) στον ποταμό Πηνειό. Μία αρχικά εξάτοξη γέφυρα, έχει απομείνει σήμερα με τέσσερα τόξα. Σκυρόδεμα έχει αντικαταστήσει από το 1970 το τμήμα που κατέρρευσε παλαιότερα, ενώ μερικές ακόμα σύγχρονες προσθήκες έχουν υποβαθμίσει περαιτέρω την εντυπωσιακή κατασκευή.

Grevena prefecture, Spanos’ stone-bridge (1846). It is the largest stone-bridge in Makedonia, almost 84 metres in length. Moustafa Agas was the sponsor.

 Νομός Γρεβενών, το γεφύρι του Σπανού (1846), το μεγαλύτερο σωζόμενο γεφύρι της Μακεδονίας, περίπου 84 μέτρα μήκος. Χορηγός ήταν ο Μουσταφά Αγάς, ο επονομαζόμενος Σπανός.

Arcadia prefecture, Gortynia region, the three-arched stone-bridge in Dimitsana settlement (1851).

 Νομός Αρκαδίας, Γορτυνία, το τρίτοξο γεφύρι της Δημητσάνας (1851). 

Evretania prefecture, the stone-bridge in Agrafa settlement. This is a plastic one-arched structure.

 Νομός Ευρυτανίας, το γεφύρι στον οικισμό Άγραφα. Μία μονότοξη και ιδιαίτερα πλαστική κατασκευή που γεφυρώνει το ρέμα Μπαρτσιά.

Ioannina prefecture, Zagori region, Kontodemos or Lararedis’ stone-bridge (1753), an elegant, one-arched bridge.

 Νομός Ιωαννίνων, Ζαγόρι, το γεφύρι του Κοντοδήμου ή Λαζαρίδη (1753). Μονότοξο και κομψό γεφύρι στον ποταμό Βικάκη.

Ioannina prefecture, Vovoussa’s stone-bridge (1749). It is located inside the settlement, built above Aoos river. It was built by master-mason Alex Missios.

 Νομός Ιωαννίνων, το γεφύρι της Βωβούσας (1749). Βρίσκεται μέσα στον ομώνυμο οικισμό, πάνω από τον ποταμό Αώο που διασχίζει τον ομώνυμο οικισμό. Το έχτισε ο Αλέξης Μίσιος από το Μονοδένδρι.

Grevena prefecture, Mylos’ (=mill) stone-bridge (possibly after 1804). It was originally a three-arched structure but today it preserves only the two of them.

 Νομός Γρεβενών, το γεφύρι στον Μύλο κοντά στο Σπηλαίο (πιθανώς μετά το 1804). Αρχικά ήταν τρίτοξο αλλά σώζονται μόνο δύο τόξα. 

Evretania prefecture, the one-arched Viniani’s stone-bridge above Megdovas river, possibly close at the end of the 17^th Century.

 Νομός Ευρυτανίας, το μονότοξο γεφύρι της Βίνιανης στον ποταμό Μέγδοβα. Πιθανή χρονολογία ανέγερσης κοντά στο τέλος του 17^ου αιώνα.

Grevena prefecture, Kepourgio’s stone-bridge (middle of the 19^th Century) above Sarantapotamos (=40 rivers) river, a four-arched bridge.

 Νομός Γρεβενών, το γεφύρι του Κηπουριού (πιθανώς μέσα 19^ου αιώνα) στον ποταμό Σαρανταπόταμο. Το γεφύρι είναι τετράτοξο.

Ioannina prefecture, Zagori region, the three-arched Mylos’ (=mill) stone-bridge (middle of the 18^th Century).

Νομός Ιωαννίνων, Ζαγόρι, το τρίτοξο γεφύρι του Μύλου (μέσα 18^ου αιώνα) στο Μπαγιώτικο ποτάμι.

Viotia Prefecture, the two-arched Leontios’ stone-bridge in Kleisoura’s gorge.

 Νομός Βοιωτίας, το δίτοξο γεφύρι του Λεόντιου στο φαράγγι της Κλεισούρας.

Cyclades prefecture, Andros island, the one-arched Leontos’ stone-bridge in Stenies village. On the islands, only few stone-bridges were built, because of absence of big rivers.

 Νομός Κυκλάδων, Άνδρος, το μονότοξο γεφύρι του Λέοντος στις Στενιές. Στα νησιά χτίστηκαν λίγα γεφύρια καθώς τα ποτάμια ήταν σχεδόν ανύπαρκτα.

Ioannina prefecture, Zagori region, Petsionis’ stone-bridge (1830).

 Νομός Ιωαννίνων, Ζαγόρι, το γεφύρι του Πιτσιώνη (1830) στο Μπαγιώτικο ποτάμι.

Crete, Chania prefecture, a stone-bridge under the modern street. Unfortunately sometimes, the monuments have not the fate that they deserve.

 Κρήτη, νομός Χανίων, γεφύρι κάτω από τον σύγχρονο δρόμο. Δυστυχώς δεν επιφυλάσσεται πάντα η καλύτερη μοίρα στα μνημεία μας.

Arcadia prefecture, Chania Melias’ stone-bridge. Today, it has been destroyed, standing into serious decay.

 Νομός Αρκαδία, γεφύρι στα Χάνια Μηλιάς, σήμερα κατεστραμμένο και σαφώς υποβαθμισμένο.

Ioannina prefecture, the one-arched Kledoniavestas’ stone-bridge (1853) above Voedomates river.

 Νομός Ιωαννίνων, το μονότοξο γεφύρι της Κλειδωνίαβιστας (1853) στην έξοδο του ποταμού Βοιδομάτη στον κάμπο.

Ioannina prefecture, Papaelias’ stone-bridge in Doleani village. This is a small, one-arched bridge inside the settlement.

 Νομός Ιωαννίνων, το γεφύρι του Παπαηλία στη Δόλιανη. Ένα μικρό μονότοξο γεφύρι μέσα στον οικισμό.

Ioannina prefecture, Zagori region, the one-arched captain Arcoudas’ stone-bridge (1806) above Vikos river. The “arcades’ are very typical.

 Νομός Ιωαννίνων, Ζαγόρι, το μονότοξο γεφύρι του καπετάν Αρκούδα (1806) στον ποταμό Βίκο. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικές οι αρκάδες στις άκρες του καταστρώματος.

Evretania prefecture, Manolis’ stone-bridge (1659), built by the master-mason Manolis Chryssiotes. It was built to offer a safe passage above Agrafeotes river but since 1965 it stands within the Kremaston man-made lake. The bridge is not visible during the whole year. It depends on the level of the lake’s water.

Νομός Ευρυτανίας, το γεφύρι του Μανώλη (1659), χτισμένο μάλλον από τον Ηπειρώτη πρωτομάστορα Μανώλη Χρυσιώτη. Αρχικά γεφύρωνε τον ποταμό Αγραφιώτη στο νομό Ευρυτανίας, αλλά εδώ και χρόνια έχει βρεθεί μέσα στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών. Η κατασκευή εμφανίζεται και εξαφανίζεται ανάλογα την στάθμη των υδάτων της λίμνης. Φυσικά βρίσκεται σε ιδιαίτερα κακή κατάσταση και είναι θέμα χρόνου να καταρρεύσει.

*“Zagori”, place in Epirus, Greece, with a lot of stone-bridges, mainly dated in the 18^th and the 19^th Century. In Zagori a group of 46 villages is located, some of them classified as listed settlements. 

**Actually, there are myths that people, usually mentally disabled girls, were sacrificed on the foundations of bridges. At least in one case, the name of a girl that is supposed had this bad lack, is preserved. This practice never proved scientifically. 

***Pyrsoyianni and Vourbiani settlements are located in Epirus, belonging to a group of villages that was the seat of one of the 4 main mason-schools that acted in the Greek area, and not only, during the previous centuries.

Τα Πετρογέφυρα

 Το κείμενο έχει δημοσιευθεί ως εισαγωγή του επιτοίχιου ημερολογίου μας για το 2009

Τα ποτάμια ως γνωστόν από την αρχαιότητα λατρεύτηκαν σαν θεοί. Η ζαγορίσια κυρά γεννώντας βρέφος νεκρό, βρίσκει το φταίχτη στην ύπαρξη και ροή του ποταμού, του πανάρχαιου θεού της ευγονίας, που την αδίκησε. Ακολουθεί η τιμωρία, πετροβολώντας τον από ένα γεφύρι. Του πετά μία «αρκάδα». Ενέργεια όχι τυχαία, αφού το γεφύρι είναι εκείνο που τιθάσευσε τον ποταμό.

Μα «αν δε στοιχειώσετ’ άνθρωπο, γεφύρι δε στεριώνει». Η πανάρχαια δοξασία, που θέλει μία θυσία στα θεμέλια του γεφυριού, για να στεριώσει εκείνο. Η γαμήλια πομπή όταν φθάνει μπρος στο γεφύρι, σταματά τα όργανα και όλοι περνούν σιωπηλοί σιγά - σιγά στην άλλη όχθη, όπου και θα ξανακουστούν τα όργανα. Ήταν η πίστη τους πως θα ξυπνούσε η στοιχειωμένη, συνειδητοποιώντας τη διαφορά του απάνω από τον κάτω κόσμο, θα παράταγε το γεφύρι για να μπει στο χορό και εκείνο μοιραία θα σωριαζόταν.

Τα γεφύρια θεωρούνταν κατασκευές μέγιστης κοινωνικής αξίας και προσφοράς. Προσέφεραν ασφαλή διάβαση στην απέναντι όχθη, πάνω από τα μανιασμένα νερά του ποταμού για τους ανθρώπους και τα κοπάδια τους, μειώνοντας παράλληλα τις αποστάσεις. Άρα κατ’ αρχήν μιλάμε για λόγους καθαρά κυκλοφορίας. Όμως ομόρφυναν και τον τόπο. Προέκτειναν το φυσικό τοπίο. Άλλωστε και αυτά από τα υλικά της φύσης φτιάχτηκαν.

Το χτίσιμο άρχιζε νωρίς το καλοκαίρι που το ποτάμι καθόταν, ώστε να τελειώσουν ως το φθινόπωρο, λίγο πριν το νερό φουσκώσει. Οι θέσεις που διάλεγαν για την ανέγερση είχαν κριτήριο το σταθερό υπέδαφος και φυσικά τη μικρή απόσταση ανάμεσα στις όχθες του ποταμού. Έτσι τα γεφύρια θα τα δούμε να στέκονται σε στενωσιές, σε χαράδρες ή στα σημεία εξόδου των ποταμών στην πεδιάδα, θεμελιωμένα πάνω σε βράχους. Η μη ύπαρξη πετρώδους εδάφους δημιουργούσε μεγάλα προβλήματα στη στατικότητα των κατασκευών των γεφυριών, πολλές φορές αξεπέραστα. Μία λύση στην περίπτωση αυτή ήταν η εκμετάλλευση βράχων που ξεφύτρωναν στο μέσο της κοίτης του ποταμού. Πάνω σε αυτούς λοιπόν, έστηναν μεσόβαθρο και το γεφύρι αποκτούσε περισσότερα του ενός τόξα, μειώνοντας έτσι τις καταπονήσεις στα ακραία βάθρα. Όταν η φύση δεν παρείχε ούτε αυτή τη λύση, η θεμελίωση γινόταν πάνω σε ξύλινους πασσάλους, μπηγμένους στο έδαφος και σε οριζόντια σχάρα καμωμένη από το ίδιο υλικό.

Οι θέσεις όπου υπήρχαν βράχοι εν μέσω της κοίτης των ποταμών, τις περισσότερες φορές ήταν γνωστές πριν την απόφαση της κατασκευής. Ονομάζονταν «πόροι», και συνήθως παρείχαν μία σχετική ευκολία στη διάσχιση του ποταμού.

Πρώτα έστηναν τον ξυλότυπο. Σκαλωσιά ξύλινη με το καλούπι. Η κατασκευή ξεκινούσε και από τις δύο άκρες της καμάρας, από δύο ξεχωριστά συνεργεία. Τα συνεργεία δούλευαν παράλληλα και σύγχρονα. Συνάλλαζαν όμως συχνά μεταξύ τους θέση, ώστε να μοιράζονται και στις δύο πλευρές τόσο τα αρνητικά, όσο και τα θετικά τους στοιχεία.

Οι πέτρες που σχηματίζουν την καμάρα λέγονται «θολίτες». Στην κορυφή, ακριβώς στον άξονα σφήνωναν τον τελευταίο και κορυφαίο θολίτη, τον λεγόμενο και «κλειδί». Τούτη η καλολαξευμένη, σφηνωτή πέτρα, «κλείδωνε», δηλαδή ασφάλιζε την καμάρα και το γεφύρι. Λαξευόταν πάντα από τον πρωτομάστορα και βέβαια φανέρωνε την τέχνη του. Η καμάρα συνήθως παρουσιάζει ελλειπτικό σχήμα, χαμηλωμένου κυκλικού τόξου, ενώ δεν λείπουν ακόμα και οι οξύκορφες κατασκευές

Στα μεγάλου ανοίγματος γεφύρια κατασκεύαζαν και δεύτερο πλήρες τόξο, άνωθεν του αρχικού, για στερεότερη κατασκευή. Οι θολίτες του τελευταίου εξείχαν προς τα έξω σε σχέση με εκείνους της κύριας καμάρας, ώστε με τη λεπτή γραμμική σκιά που δημιουργούσαν να τονίζουν την παρουσία τους και την πλαστικότητα της όλης κατασκευής. Γενικά χρησιμοποιούνταν μικρού μεγέθους λίθοι, εκτός από τα σημεία έδρασης στους βράχους, όπου οι πέτρες είναι μεγαλύτερες.

Τα δύο μέτωπα της κύριας καμάρας συνδέονταν με ενσωματωμένους σιδερένιους ελκυστήρες, στων οποίων τις άκρες πέρναγαν κάθετες ράβδους αγκύρωσης (αρπέζες). Με τον τρόπο αυτό εξασφαλιζόταν το ολόσωμο του φορέα.

Ορισμένοι από τους θολίτες λαξεύονταν σε μακριές πέτρες και χτίζονταν ώστε να προεξέχουν κάθετα σαν στυλίσκοι, αντί θωρακίων. Ήταν οι περιβόητες «αρκάδες» που πετούσε η Ζαγορίσια κυρά στον ποταμό. Το γεγονός ότι στα σωζόμενα γεφύρια λείπουν πολλές από αυτές, οφείλεται σε αυτήν ακριβώς τη δοξασία.

Εκτός από τα βασικά τόξα, παρατηρούνται στη βάση ή τον κορμό του γεφυριού μικρότερα τόξα και καμάρες, που ελαφραίνουν την όλη κατασκευή -ανακουφιστικά τόξα-  και βέβαια επιτρέπουν την ομαλή και γρήγορη διέλευση του νερού σε περίπτωση πλημμύρας. Στα μεσόβαθρα, προς την πλευρά που κατεβαίνει το νερό, βλέπουμε τον «κόφτη», με τη μορφή ενός κοφτερού προβόλου, ο οποίος εμποδίζει το νερό να προσκρούσει με δύναμη στο βάθρο, ενώ από την αντίθετη την «κόντρα», αποστολή της οποίας είναι η μείωση της πιθανότητας στροβιλισμού των ορμητικών νερών, κάτι ιδιαίτερα επικίνδυνο για τις θεμελιώσεις.

Οι τοίχοι που συνδέουν τα τόξα μεταξύ τους ή το τόξο με τις όχθες ονομάζονται τύμπανα. Δεν είναι συμπαγείς, αλλά μπαζωμένοι και στρωμένοι από πάνω με καλντερίμι. 

Ως συνδετικό κονίαμα χρησιμοποιούνταν ισχυρά ασβεστοκονιάματα. Στη θεμελίωση μάλιστα μετατρέπονταν σε υδραυλικά, εμπλουτίζοντάς τα με τριμμένο κεραμίδι, άλλοτε δε και με ασπράδι αυγού. Ήταν το περίφημο «κουρασάνι».

Η κρίσιμη στιγμή όμως ήταν το ξεκαλούπωμα. Με το πέρας των εργασιών αφαιρούνταν τα ικριώματα, οι λίθοι μετακινούνταν ελαφρά προς τα κάτω για να κλειδώσουν μεταξύ τους και στηνόταν το εορταστικό τραπέζι, το «ζιαφέτι». Τότε ήταν όμως, που το παλαιότερο του σημερινού γεφύρι στη θέση Πλάκα του Άραχθου σωριάστηκε σε έναν άμορφο σωρό από πέτρες. Ένας κίνδυνος πάντα υπαρκτός που έκανε την καρδιά των μαστόρων να τρέμει. Πολλοί πρωτομάστορες δεν άντεχαν την αγωνία της στιγμής εκείνης και έφευγαν να μην βλέπουν. Οχι βέβαια ότι ήταν απίθανο να σωριαστεί το γεφύρι και λίγο αργότερα. Στην περίπτωση αυτή μάλιστα, εδύνατο να πάρει και κόσμο μαζί του.

Η κατασκευή των γεφυριών δεν θα ήταν ποτέ δυνατή χωρίς χρηματοδότες - χορηγούς, αφού τα έξοδα ήταν τεράστια. Οι περισσότεροι από τους χορηγούς αυτούς ήταν εκκλησιαστικοί άνδρες, Έλληνες προύχοντες και Οθωμανοί αξιωματούχοι, ενώ αναφέρονται και ονόματα γυναικών. Έχουμε και μία περίπτωση, όπου χορηγός ήταν ο ίδιος ο Πατριάρχης.

Ποιοί τα έχτισαν όμως όλα αυτά τα αριστουργήματα της λαϊκής οικοδομικής τέχνης; «Το είπεν ο Ζιώγα-Φρόντζος, το είπεν ο Θεός» έλεγαν για τον Πυρσογιαννίτη μάστορα Ζιώγα Φρόντζο, ο οποίος έχτισε το περίφημο γεφύρι της Κόνιτσας. Άλλωστε είναι γνωστό ότι «τον κόσμο τον έχτισαν οι Πυρσογιαννίτες, αλλά κουβάλησαν λάσπη και οι Βουρμπιανίτες».  Μα σώζονται και άλλα ονόματα. Ο πρωτομάστορας Μανώλης και ο πρωτομάστορας Δημήτριος από τα 1659, ο κυρ-Πέτρος, αρχιτέκτονας του Αλή Πασά, ο πρωτομάστορας Ευάγγελος από τα 1881, ο Κώστας Μπέκας στα 1866, ο Αναγνώστης Τζιούφας και ο Μητάκος, ο Γιώργος Λάζος και ο Γιάννης Τσίπας και πολλοί άλλοι. Όμως οι πρωτομάστορες δεν ήταν μόνοι τους. Τους ακολουθούσαν ολόκληρα συνεργεία, τα γνωστά «μπουλούκια», (τουρκ. Boluk = συντροφιά), τα οποία απαρτίζονταν απο τεχνίτες και μαστορόπουλα κάθε ειδικότητας. 

Η κατασκευή των πετρογέφυρων γενικεύτηκε περίπου από τα μέσα του 18^ου αιώνα, αντικαθιστώντας παλιές πρόχειρες ξύλινες κατασκευές. Σήμερα, αν εξαιρέσει κανείς ορισμένα γεφύρια τα οποία βρίσκονται μέσα σε οικισμούς, τα περισσότερα έχουν ξεχαστεί μέσα σε ρεματιές που λόγγοσαν πια. Ακόμα και η προσέγγιση ή ο εντοπισμός κάποιων δεν είναι πάντα μία εύκολη υπόθεση.

Notre Dame, when “Gothic ticking” stopped

text - images: Babis Pavlopoulos - iconstravel photography
language: English, Ελληνικά

Paris, Notre Dame, begun 1163.

It was February of 1998, when I found myself for the first time in Paris. An unbelievable road trip, which started in Utrecht Netherlands, and brought us to the “city of light”. I remember that I knew almost nothing about the city, but I was sure that I was feeling very comfortable walking along the Parisian streets, even though Paris was architecturally very heavy for us. Wandering by foot on these streets, from the Eiffel tower to Montmartre, we reached Ile de la Cite. This small island in the middle of Seine, the core around which Paris developed. Suddenly, my “architectural” time stopped. All the heavy Parisian buildings disappeared. In front of my eyes a specific elegant and elaborate stonework was standing.  A huge building ready to dance on the rhythm of the wind. But… a strange building. My first thought was that it reminded of a spider.

It was the church of Notre Dame! Notre Dame was the first of the most impressive and important Gothic cathedrals that built in Europe during the Middle ages that I visited. Later, I learned that the element that created the image of a spider on my mind was the flying buttresses of the building, one of the most typical elements of Gothic architecture.

Since that time, a large amount of water has run on the bottom of the Seine. In the meantime, I learned about Gothic architecture, I also visited other monuments, built in this architectural style, some of them important, some others not so much, and my Gothic “architectural” clock continued ticking. Until last night, when my “Gothic ticking” stopped. I am sure not only mine…

Paris, Notre Dame, southeast view, after 1258. We can discern all the typical features of Gothic architecture, the choir, the transept, the flying buttresses, the spire and the west towers. 

It is considered that we can detect the first breath of the Gothic style on July 14, 1140. Actually, it can be argued that the foundation stone of Gothic architecture was laid very close to Paris during the rebuilding of the choir of the Benedictine abbey church of St. Denis on this day. A work of the highest artistic achievement, the choir harmoniously integrates the elements and motifs we now consider typically Gothic, and thus, effectively established the basis for the emergence of the style. Even though the choir’s importance is undisputed, the building of the choir should not be seen in isolation. It was part of social, political and philosophical developments that had begun several decades earlier. The medieval era was much more than anything we have in our minds.

Notre Dame is probably the building that epitomizes the history of Paris. The monument is built above the remnants of a Roman temple. The first stone was laid in 1163, starting two centuries of toil by armies of Gothic architects and medieval craftsmen, but was largely completed around 1260. After the French Revolution, the church was seriously damaged. Extended renovations, including the addition of the spire on the roof, were carried out in the 19^th Century by the architect, Viollet le Duc.

As has been said, the monument is a substantial example of high Gothic architecture. The unique proportioned west façade is considered as a masterpiece of this architectural style. Simultaneously, its innovative use of rib-vaults and flying-buttresses, its enormous and colourful rose windows and the naturalism and abundance of its sculptural decoration, place it in an outstanding position in world architecture.

Paris, Notre Dame, the transept with the rose windows. 

Right, the massif  buttresses which counter the outward thrust from the rib vaults of the nave.

Notre Dame is roughly 128 metres in length, and 12 meters wide at the nave. Its cruciform plan, elevated nave, transept and tower were borrowed from 11^th Century Romanesque architecture, but its pointed arches and rib vaulting were strictly Gothic. In fact, it is one of the first Gothic cathedrals to have arched exterior supports known as “flying buttresses”. These were not incorporated into the initial architecture of the building, but were added when stress fractures began to appear in the thin upper walls as they cracked under the weight of the vault. In addition to the flying buttresses, over a dozen supporting piers were constructed to support the exterior walls and counteract the lateral thrust of the nave building.

The church, as most of the Gothic churches do, consists of the nave, the choir, the transept, the apse and the ambulatory. The nave is covered by early six-part rib vaults. The ribs transferred the thrust of the weight of the roof downward and outwards to the pillars and the supporting buttresses.

The church is also famous for its external statues and gargoyles arranged around the outside to serve as extra column supports and drainage pipes. As Gothic building designers hoped, the additional reinforcement provided by the buttresses, piers and other stone supports enabled the main walls of the cathedral to become non-structural, and thus a greater wall area was available for stained glass in order to inspire worshippers  and illuminate the cathedral's interior. Indeed, Notre Dame cathedral exemplifies the main contributions of Gothic art to Christian architecture: churches soared higher and were awe-inspiring, while their stained glass windows let in more light and provided additional Biblical art for the congregation. Thus the clerestory windows of Notre Dame's original nave were enlarged in the 13th Century, filling the interior with light, thanks to the improvements achieved in structural support. 

France, Reims, cathedral of Notre Dame, west façade, after 1254

Notre Dame's stern façade is decorated with a mass of stone sculptures, notably around the central portal, which is flanked by statues depicting the Last Judgement. The façade design balances the verticality of the twin towers (69 metres in height) with the horizontal banding of the decorated galleries. This produces a simple but powerful western elevation, which dominates the square in front.

The cathedral's transept portals are also richly decorated with architectural relief sculpture; the south door features scenes from the lives of St. Stephen along with other local saints, while the decorations around the north door depict the infancy of Christ and the tale of Theophilus.

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, begun 1344. The choir covered by rib vaults. 

The pointed arched structures dominate.

As we all know, on 15 April 2019, Notre Dame was partially damaged by a fire during restoration works. Some architects said that one of the most vulnerable phases of a monument is the period of renovation. Notre Dame can confirm it!

Cutaway of  the cruciform type Gothic basilica.

Germany, Nuremberg, Gothic church of Frauenkirche (1350-58), west façade. 

Netherlands, Utrecht, the Gothic cathedral of St. Martin, begun in 1254. 

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus (begun 1344). The rose window of the main façade, internal view.

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, the west-work. 

Sculptural decoration around the main door and the rose window above.

Netherlands, Harlem, Gothic church of St. Bavo.

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, stained glass

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, Golden Gate (1362-67), detail. 
Until the 19th Century it was the main gate of the cathedral

Παναγία των Παρισίων, όταν ο "γοτθικός χρόνος" σταμάτησε

Ήταν Φεβρουάριος του μακρινού 1998, όταν βρεθήκαμε για πρώτη φορά στο Παρίσι, καταλήγοντας εκεί μετά από ένα απίστευτο road-trip, το οποίο ξεκίνησε από την Ουτρέχτη στην Ολλανδία. Θυμάμαι ότι φθάνοντας εκεί δεν ήξερα σχεδόν τίποτα για τη πόλη, αλλά ήμουν πολύ χαρούμενος που περπατούσα στους δρόμους της, αν και τέτοιου είδους πόλεις, μας πέφτουν λίγο βαριές αρχιτεκτονικά. Περιπλανώμενοι λοιπόν στην πόλη, από τον πύργο του Άιφελ ως τη Μονμάρτη κάποια στιγμή φθάσαμε και στο Ιλ ντε λα Σιτέ, εκείνο το μικρό νησάκι στη μέση του Σηκουάνα, το οποίο και θεωρείται ο πυρήνας γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε το Παρίσι αρχικά. Περάσαμε τις γέφυρες και βρεθήκαμε απέναντι, όταν ξαφνικά ο «αρχιτεκτονικός» μου χρόνος σταμάτησε. Όλα τα βαριά παριζιάνικα κτήρια είχαν χαθεί από τα μάτια μου. Εμπρός μου στεκόταν ένα υπέροχο αέρινο και συνάμα βαρύ κτίσμα, ένα κτίσμα που παρά το βάρος του ήταν έτοιμο να κινηθεί στον ρυθμό του ανέμου. Αλλά ήταν τόσο παράξενο το κτήριο αυτό. Η αλήθεια είναι ότι μας θύμιζε έντομο και ειδικά αράχνη λόγω αυτών των σειρών από εξέχοντα εναέρια τόξα. Ήταν βέβαια ο ναός της Παναγίας των Παρισίων, ο πρώτος από τους σπουδαιότερους γοτθικούς ναούς τους Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα που επισκέφθηκα. Αργότερα βέβαια, έμαθα ότι αυτές οι, τόσο ανορθόδοξες στα μάτια μου, κατασκευές λέγονταν «εναέριες αντηρίδες» και είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της γοτθικής αρχιτεκτονικής.

Από τη ημέρα εκείνη πολύ νερό κύλησε στην κοίτη του Σηκουάνα. Στο μεταξύ ασχολήθηκα εκτενώς με την γοτθική (και όχι μόνο) αρχιτεκτονική, επισκέφθηκα πολλούς ναούς αυτού του στυλ, άλλους ιδιαίτερα σημαντικούς και άλλους λιγότερο και ο «αρχιτεκτονικός» χρόνος συνέχισε να κυλά. Ως χθες το απόγευμα όπου ο χρόνος αυτός σταμάτησε. Και είμαι σίγουρος, όχι μόνο ο δικός μου…

Χωρίς αμφιβολία η γοτθική αρχιτεκτονική εμφανίζεται με την ανακατασκευή της αψίδας (choir, «χορός», ουσιαστικά το τμήμα που περιέχει τον χώρο του ιερού) στον μοναστηριακό ναό του Σεντ Ντενί, λίγο χιλιόμετρα βόρεια του Παρισιού. Η θεμέλια λίθος του ρυθμού αυτού τοποθετήθηκε στις 14 Ιουλίου 1140. Η κατασκευή αυτή ήταν κάτι νέο για την ως τότε ευρωπαϊκή ναοδομία, ευρύχωρη, δυναμική και γεμάτη χρώματα. Η πολύπλοκη κάτοψη της νέας κατασκευής δεν μπορούσε να στεγαστεί με απλά σταυροθόλια (θόλους σε διασταύρωση), έτσι καταλληλότερος τρόπος κρίθηκε ότι είναι η χρήση οξύκορφων θόλων με νευρώσεις. Νευρώσεις μπορεί να είχαν ξαναχρησιμοποιηθεί, αλλά τώρα αποκτούν και δομικό ρόλο. Ακόμα, τα επίσης οξύκορφα τόξα που εντάσσονται στη νέα τεχνική μεταβιβάζουν πολύ μικρότερες πλάγιες ωθήσεις σε σχέση με τους ημικυκλικούς θόλους. Από εκεί και κάτω οι φέροντες πεσσοί ως συνέχεια των νευρώσεων των θόλων, μεταβιβάζουν το φορτίο αυτό στο έδαφος. Με αυτόν τον τρόπο τα κελύφη δεν έχουν πια στατικό ρόλο και μπορεί η μάζα τους να μειωθεί στο ελάχιστο. Έτσι γεννήθηκε ένας νέος ρυθμός, οποίος ουσιαστικά αποτελεί την βάση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής (αρχιτεκτονική σκελετού) και η αψίδα γίνεται κυρίαρχο χαρακτηριστικό του γοτθικού ρυθμού.

Πάντως, παρά τη σπουδαιότητα της κατασκευής αυτής, δεν πρέπει να την ερμηνεύσουμε μονοδιάστατα, καθώς είναι επίσης αποτέλεσμα κοινωνικών, πολιτικών και φιλοσοφικών αναζητήσεων. Αυτό που ονομάζουμε Μεσαίωνας, συχνά μάλιστα με δηκτική διάθεση, ήταν σίγουρα κάτι πολύ παραπάνω από αυτό που έχουμε συνήθως στο μυαλό μας.

Η Παναγία των Παρισίων είναι πιθανώς ένα κτήριο επιτομή για την ιστορίας της πόλης. Ο ναός είναι χτισμένος πάνω στα ερείπια ρωμαϊκού ναού. Θεμελιώθηκε το 1163, αλλά χρειάστηκε να περάσουν στρατιές από αρχιτέκτονες και τεχνίτες για να ολοκληρωθεί μετά από δύο αιώνες. Βέβαια περίπου το 1260 ο ναός είχε, κατά το μεγαλύτερό του μέρος, ολοκληρωθεί. Το τέλος της Γαλλικής Επανάστασης βρίσκει το μνημείο με εκτεταμένες ζημιές. Σημαντικό πρόγραμμα αποκατάστασης εφαρμόστηκε τον 19^ο αιώνα από τον αρχιτέκτονα  Viollet le Duc, συμπεριλαμβανομένου και του βέλους της οροφής.

Όπως ήδη ειπώθηκε ο ναός αποτελεί ένα υπέροχο δείγμα της γοτθικής αρχιτεκτονικής. Η μοναδικά διαρθρωμένη δυτική όψη θεωρείται ένα αριστούργημα του ρυθμού αυτού, ενώ ταυτόχρονα η καινοτόμος χρήση των θόλων με νευρώσεις και των εναέριων αντηρίδων, οι μεγάλοι και πολύχρωμοι ρόδακες και η αφθονία της ιδιαίτερα πλαστικής γλυπτικής διακόσμησης τοποθετούν το ναό σε εξέχουσα θέση για την παγκόσμια αρχιτεκτονική.

Από τα πιο σημαντικά στοιχεία της πρώτης φάσης του ναού μπορεί να θεωρηθεί η τετραμερής καθ΄ ύψος  διάταξη (τοξοστοιχία, σειρά με αψιδώματα, τριφόρια, φωταγωγός με υαλοστάσια), οι στρογγυλοί πεσσοί και το σύστημα των θόλων σε έξι τμήματα. Η όψη ανακατασκευάστηκε σε μετέπειτα φάση όταν πια τα τριφόρια και ο φωταγωγός συγχωνεύτηκαν. Το σύστημα με τις εναέριες αντηρίδες, όπως ήδη ειπώθηκε, χρησιμοποιήθηκε εδώ για πρώτη φορά. Οι πλάγιες όψεις με τους πυλώνες και τους μεγάλους ρόδακες προστέθηκαν όταν επεκτάθηκε το εγκάρσιο κλίτος. Η σειρά με τα αγάλματα βασιλέων στη δυτική όψη είναι η πρώτη του είδους και αναπαριστά μία ιδεατή γενεαλογία των Γάλλων μοναρχών. Καταστράφηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση και τα κατάλοιπά της σήμερα βρίσκονται στο μουσείο Κλυνί.

Έτσι ο ναός έφθασε στις ημέρες μας ως ένα οικοδόμημα μήκους 128 μέτρων και πλάτους 12 (πλάτος κυρίως σώματος, δεν υπολογίζεται το εγκάρσιο κλίτος), στην μορφή της σταυροειδούς βασιλικής.

Δυστυχώς όμως, όπως όλοι γνωρίζουμε, στις 15 Απριλίου του 2019, ο ναός της Παναγίας των Παρισίων έπαθε σοβαρές ζημιές από φωτιά, κατά τη διάρκεια εργασιών αποκατάστασης. Πολλοί αρχιτέκτονες-αναστηλωτές λένε πως μία από τις πιο επικίνδυνες φάσεις ενός μνημείου είναι η περίοδος αποκατάστασής του. Η Παναγιά των Παρισίων θα μπορούσε πιά να το επιβεβαιώσει!

Mt Pelion, one of the most complete surviving complex-sets of the Urban Balkan Traditional Architecture

Texts & images: Babis Pavlopoulos – iconstravel photography

Vyzitsa, Kontos mansion (1792). 

A typical example of the urban Balkan architecture as presented in Mt Pelion.

Pelion Mountain is located in central Greece. Actually it is an arm-peninsula projected into Aegean Sea. Even though it is not a very tall and big mountain, Pelion is a beautiful place with forests and rich flora, in which we can find a large number of traditional villages that some of which are listed as A zone Traditional Settlements. In fact, these villages manage to preserve one of the most complete surviving complex-sets of the urban Balkan traditional architecture.

Pinakates in autumn. Stone buildings covered by slate slabs.

The images that can be found in Pelion are amazing.

In Balkan Peninsula, especially after its consolidation under the Ottoman Empire, a common type of traditional architecture is presented as the mainstream. The only part that is probably excluded is the south of the Greek area, where a different type of architecture, a more simple and introverted type flourished, but without the main Balkan style being completely unknown. The roots of the urban Balkan architectural type can be detected in the secular Byzantine architecture, perhaps also in ancient Greek architecture*.

Ano Lechonia, Olympios tower-house. Originally built in rectangular ground plan, in 1860 a small wing was added. The upper storey was rebuilt without its original bold projections. Nevertheless, the tower preserves its character as an early defensive building. Perhaps start of the 18^th Century or earlier. 

The special characteristics of this Balkan traditional style that flourished from the 16^th Century until the 19^th Century, are the projected parts with the wooden skeletons and the soft masonries of the upper levels of the buildings, the repeating series of windows with skylights above, the wooden lace-like cornices of the roofs, the defensive features and the extroverted appearance. The projected parts are named “sachnisi”, a word with Persian origin that means the seat of Sachis, the Persian king. The term is referring to the often richly decorated internal spaces behind these projected structures.

Ano Lechonia, Kokoslis tower-house, a multi-storey building. The original bold projections have disappeared after the conversions of the end of the 19^th Century. An added half-round staircase turret also belongs to these conversions. Perhaps, at the start of the 18^th century or earlier. 

The generational roots of the settlements in Pelion could be queried at the establishment of some great monasteries in the area, during the 12^th and the 13^th Centuries. These monasteries became the cores, around which the settlements were built. After the Turkish conquest in the 15^th century, Turks never settled on the high levels of the mountain, remaining close to the sea and to the plain.

During the second part of the 18^th Century, the Greek population, living in the mountain settlements due to their commercial activity, reached great economic prosperity. They engaged in several kinds of craft industries, like tanning, silk-craft, weaving, simultaneously cultivating figs and olives and producing olive-oil and wooden dishes.

Makrynitsa, Skotyniotis tower-house (perhaps before 1700). This is a four-storey tower-residence, which may also have served as a gate tower for the enclosed property. For many years the tower was  in poor condition but it has been carefully restored. 

Makrynitsa, Konstantinidis tower-house, the main construction of a building complex.  This is a square, three-storey fortified building, restored with respect to its original form. The bold projected parts are very typical for the old tower-houses in Pelion.

As very often happens, the architecture became the reflection of this economic prosperity. It is worth noting that the first mansions, built at the end of the 18^th Century, are known as “houses of prosperity”. These buildings were typical examples of the urban Balkan architecture.

The older structures that survive in the area, dated in the first half of the same century or earlier, were built in a similar type but more introverted, with more defensive elements, very close to the lone-standing countryside-tower. The main differences were the height of the building, and also the ground plan. These tower-houses were multi-storey with particularly bold projections on the upper levels, mainly built in square ground plan, with absence of openings on the main body, except for the high positioned door, guarded by a machicolation** above, and a number of shot-slits. In general, their appearance can be characterized as “brutal”. Most of them, especially the ottoman towers, were built in farmlands.

Ano Lechonia, the ruined Souleiman five-storey tower-house. The upper storey with the projected structures has disappeared. We can discern the high positioned entrance and the shot-slits above. The absence of openings on the main body is typical.

Agios Lavrentios, Zarifis early fortified mansion (1716). The impressive architectural projection and the large arched gate characterized the appearance of the mansion. It is difficult to classify the building to the category of the tower-houses but it stands very close.

The “houses of prosperity” (1750-1830) were three-storey buildings, usually built in asymmetrical L ground plan, so that the short wing guarded the door as a flanking tower. The naked masonries with incorporated wooden beams characterized the main body and the projected parts of the higher level. Shot-slits and machicolations can also be found, enabling us talk about fortified residences for most of them and for all of the early buildings of this type. In Pelion, security problems were present until the end of the 19^th century. Another important feature was the richly decorated internal space of these buildings with colourful paintings or elaborate wooden structures, especially in the upper parts. The upper part of each mansion behind the projections was used as summer place. The roofs were always covered by slate-tiles.

Makrynitsa, the Axelos family tower-house in the central square of the settlement. The tower originally built in square ground plan has lost important features of its original form. Perhaps first half of the 18^th Century. 

Makrynitsa, Vaytzis mansion (1761). This is the oldest dated example of the “houses of  prosperity” in the complete form of a tower-mansion. It is a very important mansion because it preserves the semi-open place at the upper level, the “hayat” (Turkish=life). It is believed that this feature was originally the mainstream for the upper floors of the mansions in Pelion. The character of the residence is completed by the large height, the high positioned entrance, the machicolation above it and the shot-slits pointing  in every direction. On the other hand the projected parts were lookouts for the place around like hanging turrets. Under the “sachnisi” the machicolation is discerned.

After the third decade of the 19^th Century, constructions with symmetrical features on the façades began to be build, the “houses of the central symmetrical axis” or “houses of latent decline” (1830-1860). They preserved many features of the previous type. Except for the symmetrical positioned features on the masonries, the projections became more timid and the small, central, elegant, polygonal “sachnisi” dominated the main façade and the typical central axis.

The last category that we can classify the residences of Pelion is the “houses of decline” (1860-1910), a reflection of the impact of the industrial revolution in the area. Nevertheless, even in this period, important houses were built in a way which combines the local traditional architecture and the Neoclassical style. Some of these buildings are known as Egyptian type mansions, because they were owned by cotton merchants who returned from Egypt. The external staircase, the elaborate cages, the arcades in front of open porches and the absence of the soft projected masonries mainly characterized these buildings.

Agios Lavrentios, Glavanis mansion. The bold projected wooden structures and the machicolation above the entrance can place the building of the mansion around the middle of the 18^th century. Today, the original colourful skylights above the series of windows are walled as well as the central, semi-open once “hayat” at the upper storey.  

Makrynitsa, the Diocese mansion (1815). This a very different construction than anything that was built during this period in Pelion. This is a two-storey residence, made completely by stone with timid projected parts, built in a wide-angle L ground plan. On the corner of the wide-angle L we find a small balcony like a stone pulpit, while the ground level leaves barrel-vaulted passages from the street behind to the square of Our Lady. In this place the monastery that the settlement was built around, was located.

One of the important reasons that Pelion managed to preserve this large amount of traditional architecture, was a State program in which the region was included. The target of this program was the preservation of the old mansions through their conversion into hotels. The mansions that most of them had fallen into serious decay, were renovated with a big respect to their original forms.

The most attractive and representative settlements in Pelion are Makrynitsa, Portaria, Vyzitsa, Pinakates, Milies, Agios Lavrentios, Ano Lechonia and Tsagkarada.

Vyzitsa, Kontos mansion (1792) south view. A three-storey building, belonging to the “houses of prosperity”. The upper level with the projected parts never changed appearance internally, because early on it had stopped being inhabited and after the start of the 20^th century was just a strange attraction for the new way of life. A typical appearance for the category, naked main body masonry with wooden bounds against earthquakes in a tower-like form, “sachnisia” (the projected parts) on the higher level, windows in a repeating motif with skylights above each one and the lace-like cornice of the roof. 

Makrynitsa, Mouslis mansion (1833). Even though a late example, it is a typical one for the “houses of  prosperity”.

Anakasia, Chatzianastasis mansion (start of the 19^th Century). The added flanking tower on the north side of the building.

Vyzitsa, Karagiannopoulos mansion (1791). A remarkable building for the Pelion architecture. A particularly heavy construction, imposed in the place around. The internal space of the upper storey is richly decorated.

Vyzitsa, karagiannopoulos mansion (1791), the richly decorated internal space of its upper storey. The wooden structures dominate.

Vyzitsa, karagiannopoulos mansion (1791). The wooden ceiling of the best room (ontas) in the upper storey.

Vyzitsa, Karagiannopoulos mansion (1791). Upper storey, detail of the wooden decoration.

Vyzitsa, Karagiannopoulos mansion (1791). View of the internal space of the upper storey. Parts like this that enter deep between the rooms of the floor are named “eyvans” (Turkish) or “çikmat” (Turkish) when they end at an externally projected part, like here. 

Pinakates, Koliaedis mansion (1839). A typical mansion of the 19^th Century. Here it is under renovation, so the wooden skeleton of the soft masonry of the “sachnisi” is discerned. It belongs to the “houses of latent decline”. The projected corner bartizan guarded the back of the building. Once a machicolation was projected above the door.

Vyzitsa, Psichoulis mansion (1841). A big mansion belonging to the “houses of the central symmetrical axis”. We can detect it on the main façade that the small central polygonal “sachnisi”, a cage window under the previous construction and the entrance below, create a vertical symmetrical axis. 

Makrynitsa, Topalis mansion (1844). Beautiful images are often created when the weather and the building and natural environment are combined. A small turret is discerned on the one corner of the roof for the defense of the mansion. 

Vyzitsa, Michopoulos mansion (around 1850). It belongs to the “houses of latent decline”.

Pinakates, Xyradakis mansion (1840). A small three-storey mansion. The central polygonal “sachnisi”, positioned on the upper storey, is discerned. Once a machicolation covered the entrance.

Makrynitsa, Mavrakis-Vatsareas mansion (around 1830). This is a mansion, belonging to the “houses of the central symmetrical axis”, with extended use of wooden skeleton on the upper storey.

Portaria, Kadartzis mansion (1864). This is a mansion that belongs to “houses of decline”, an “Egyptian mansion”. Staircase, arcade, open porch, wave-like cornice of the roof and painted elements on the façade of the upper floor, differentiate the new type of mansions after 1860. According to testimonies the mansion was built by a Venetian architect.

Portaria, Zoulias mansion (1864). An Egyptian mansion made entirely by stone. The wooden skeletons on the upper floor of the older mansions was already forgotten.

Portaria, a late mansion (end of the 19^th Century – start of  the 20^th century). It stands between the Egyptian mansions, the “houses of decline”, and the neoclassical architecture.

*The architectural wooden projections were in use in the ancient Greek architecture and Hypparchos imposed heavy taxes due to the extreme use of them (A. Zachos, “Αρχιτεκτονικά Σημειώματα», Η.Χ. no 3, Ioannina 1928). In Byzantine architecture, the Justinian’s law about these structures is preserved.

**Machicolation: stone box, projected beyond the wall, with opening to the floor, which allow the defenders to control the face of the wall. Usually above entrances.