Notre Dame, when “Gothic ticking” stopped

text - images: Babis Pavlopoulos - iconstravel photography
language: English, Ελληνικά

Paris, Notre Dame, begun 1163.

It was February of 1998, when I found myself for the first time in Paris. An unbelievable road trip, which started in Utrecht Netherlands, and brought us to the “city of light”. I remember that I knew almost nothing about the city, but I was sure that I was feeling very comfortable walking along the Parisian streets, even though Paris was architecturally very heavy for us. Wandering by foot on these streets, from the Eiffel tower to Montmartre, we reached Ile de la Cite. This small island in the middle of Seine, the core around which Paris developed. Suddenly, my “architectural” time stopped. All the heavy Parisian buildings disappeared. In front of my eyes a specific elegant and elaborate stonework was standing.  A huge building ready to dance on the rhythm of the wind. But… a strange building. My first thought was that it reminded of a spider.

It was the church of Notre Dame! Notre Dame was the first of the most impressive and important Gothic cathedrals that built in Europe during the Middle ages that I visited. Later, I learned that the element that created the image of a spider on my mind was the flying buttresses of the building, one of the most typical elements of Gothic architecture.

Since that time, a large amount of water has run on the bottom of the Seine. In the meantime, I learned about Gothic architecture, I also visited other monuments, built in this architectural style, some of them important, some others not so much, and my Gothic “architectural” clock continued ticking. Until last night, when my “Gothic ticking” stopped. I am sure not only mine…

Paris, Notre Dame, southeast view, after 1258. We can discern all the typical features of Gothic architecture, the choir, the transept, the flying buttresses, the spire and the west towers. 

It is considered that we can detect the first breath of the Gothic style on July 14, 1140. Actually, it can be argued that the foundation stone of Gothic architecture was laid very close to Paris during the rebuilding of the choir of the Benedictine abbey church of St. Denis on this day. A work of the highest artistic achievement, the choir harmoniously integrates the elements and motifs we now consider typically Gothic, and thus, effectively established the basis for the emergence of the style. Even though the choir’s importance is undisputed, the building of the choir should not be seen in isolation. It was part of social, political and philosophical developments that had begun several decades earlier. The medieval era was much more than anything we have in our minds.

Notre Dame is probably the building that epitomizes the history of Paris. The monument is built above the remnants of a Roman temple. The first stone was laid in 1163, starting two centuries of toil by armies of Gothic architects and medieval craftsmen, but was largely completed around 1260. After the French Revolution, the church was seriously damaged. Extended renovations, including the addition of the spire on the roof, were carried out in the 19^th Century by the architect, Viollet le Duc.

As has been said, the monument is a substantial example of high Gothic architecture. The unique proportioned west façade is considered as a masterpiece of this architectural style. Simultaneously, its innovative use of rib-vaults and flying-buttresses, its enormous and colourful rose windows and the naturalism and abundance of its sculptural decoration, place it in an outstanding position in world architecture.

Paris, Notre Dame, the transept with the rose windows. 

Right, the massif  buttresses which counter the outward thrust from the rib vaults of the nave.

Notre Dame is roughly 128 metres in length, and 12 meters wide at the nave. Its cruciform plan, elevated nave, transept and tower were borrowed from 11^th Century Romanesque architecture, but its pointed arches and rib vaulting were strictly Gothic. In fact, it is one of the first Gothic cathedrals to have arched exterior supports known as “flying buttresses”. These were not incorporated into the initial architecture of the building, but were added when stress fractures began to appear in the thin upper walls as they cracked under the weight of the vault. In addition to the flying buttresses, over a dozen supporting piers were constructed to support the exterior walls and counteract the lateral thrust of the nave building.

The church, as most of the Gothic churches do, consists of the nave, the choir, the transept, the apse and the ambulatory. The nave is covered by early six-part rib vaults. The ribs transferred the thrust of the weight of the roof downward and outwards to the pillars and the supporting buttresses.

The church is also famous for its external statues and gargoyles arranged around the outside to serve as extra column supports and drainage pipes. As Gothic building designers hoped, the additional reinforcement provided by the buttresses, piers and other stone supports enabled the main walls of the cathedral to become non-structural, and thus a greater wall area was available for stained glass in order to inspire worshippers  and illuminate the cathedral's interior. Indeed, Notre Dame cathedral exemplifies the main contributions of Gothic art to Christian architecture: churches soared higher and were awe-inspiring, while their stained glass windows let in more light and provided additional Biblical art for the congregation. Thus the clerestory windows of Notre Dame's original nave were enlarged in the 13th Century, filling the interior with light, thanks to the improvements achieved in structural support. 

France, Reims, cathedral of Notre Dame, west façade, after 1254

Notre Dame's stern façade is decorated with a mass of stone sculptures, notably around the central portal, which is flanked by statues depicting the Last Judgement. The façade design balances the verticality of the twin towers (69 metres in height) with the horizontal banding of the decorated galleries. This produces a simple but powerful western elevation, which dominates the square in front.

The cathedral's transept portals are also richly decorated with architectural relief sculpture; the south door features scenes from the lives of St. Stephen along with other local saints, while the decorations around the north door depict the infancy of Christ and the tale of Theophilus.

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, begun 1344. The choir covered by rib vaults. 

The pointed arched structures dominate.

As we all know, on 15 April 2019, Notre Dame was partially damaged by a fire during restoration works. Some architects said that one of the most vulnerable phases of a monument is the period of renovation. Notre Dame can confirm it!

Cutaway of  the cruciform type Gothic basilica.

Germany, Nuremberg, Gothic church of Frauenkirche (1350-58), west façade. 

Netherlands, Utrecht, the Gothic cathedral of St. Martin, begun in 1254. 

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus (begun 1344). The rose window of the main façade, internal view.

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, the west-work. 

Sculptural decoration around the main door and the rose window above.

Netherlands, Harlem, Gothic church of St. Bavo.

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, stained glass

Prague, Gothic cathedral of St. Vitus, Golden Gate (1362-67), detail. 
Until the 19th Century it was the main gate of the cathedral

Παναγία των Παρισίων, όταν ο "γοτθικός χρόνος" σταμάτησε

Ήταν Φεβρουάριος του μακρινού 1998, όταν βρεθήκαμε για πρώτη φορά στο Παρίσι, καταλήγοντας εκεί μετά από ένα απίστευτο road-trip, το οποίο ξεκίνησε από την Ουτρέχτη στην Ολλανδία. Θυμάμαι ότι φθάνοντας εκεί δεν ήξερα σχεδόν τίποτα για τη πόλη, αλλά ήμουν πολύ χαρούμενος που περπατούσα στους δρόμους της, αν και τέτοιου είδους πόλεις, μας πέφτουν λίγο βαριές αρχιτεκτονικά. Περιπλανώμενοι λοιπόν στην πόλη, από τον πύργο του Άιφελ ως τη Μονμάρτη κάποια στιγμή φθάσαμε και στο Ιλ ντε λα Σιτέ, εκείνο το μικρό νησάκι στη μέση του Σηκουάνα, το οποίο και θεωρείται ο πυρήνας γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε το Παρίσι αρχικά. Περάσαμε τις γέφυρες και βρεθήκαμε απέναντι, όταν ξαφνικά ο «αρχιτεκτονικός» μου χρόνος σταμάτησε. Όλα τα βαριά παριζιάνικα κτήρια είχαν χαθεί από τα μάτια μου. Εμπρός μου στεκόταν ένα υπέροχο αέρινο και συνάμα βαρύ κτίσμα, ένα κτίσμα που παρά το βάρος του ήταν έτοιμο να κινηθεί στον ρυθμό του ανέμου. Αλλά ήταν τόσο παράξενο το κτήριο αυτό. Η αλήθεια είναι ότι μας θύμιζε έντομο και ειδικά αράχνη λόγω αυτών των σειρών από εξέχοντα εναέρια τόξα. Ήταν βέβαια ο ναός της Παναγίας των Παρισίων, ο πρώτος από τους σπουδαιότερους γοτθικούς ναούς τους Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα που επισκέφθηκα. Αργότερα βέβαια, έμαθα ότι αυτές οι, τόσο ανορθόδοξες στα μάτια μου, κατασκευές λέγονταν «εναέριες αντηρίδες» και είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της γοτθικής αρχιτεκτονικής.

Από τη ημέρα εκείνη πολύ νερό κύλησε στην κοίτη του Σηκουάνα. Στο μεταξύ ασχολήθηκα εκτενώς με την γοτθική (και όχι μόνο) αρχιτεκτονική, επισκέφθηκα πολλούς ναούς αυτού του στυλ, άλλους ιδιαίτερα σημαντικούς και άλλους λιγότερο και ο «αρχιτεκτονικός» χρόνος συνέχισε να κυλά. Ως χθες το απόγευμα όπου ο χρόνος αυτός σταμάτησε. Και είμαι σίγουρος, όχι μόνο ο δικός μου…

Χωρίς αμφιβολία η γοτθική αρχιτεκτονική εμφανίζεται με την ανακατασκευή της αψίδας (choir, «χορός», ουσιαστικά το τμήμα που περιέχει τον χώρο του ιερού) στον μοναστηριακό ναό του Σεντ Ντενί, λίγο χιλιόμετρα βόρεια του Παρισιού. Η θεμέλια λίθος του ρυθμού αυτού τοποθετήθηκε στις 14 Ιουλίου 1140. Η κατασκευή αυτή ήταν κάτι νέο για την ως τότε ευρωπαϊκή ναοδομία, ευρύχωρη, δυναμική και γεμάτη χρώματα. Η πολύπλοκη κάτοψη της νέας κατασκευής δεν μπορούσε να στεγαστεί με απλά σταυροθόλια (θόλους σε διασταύρωση), έτσι καταλληλότερος τρόπος κρίθηκε ότι είναι η χρήση οξύκορφων θόλων με νευρώσεις. Νευρώσεις μπορεί να είχαν ξαναχρησιμοποιηθεί, αλλά τώρα αποκτούν και δομικό ρόλο. Ακόμα, τα επίσης οξύκορφα τόξα που εντάσσονται στη νέα τεχνική μεταβιβάζουν πολύ μικρότερες πλάγιες ωθήσεις σε σχέση με τους ημικυκλικούς θόλους. Από εκεί και κάτω οι φέροντες πεσσοί ως συνέχεια των νευρώσεων των θόλων, μεταβιβάζουν το φορτίο αυτό στο έδαφος. Με αυτόν τον τρόπο τα κελύφη δεν έχουν πια στατικό ρόλο και μπορεί η μάζα τους να μειωθεί στο ελάχιστο. Έτσι γεννήθηκε ένας νέος ρυθμός, οποίος ουσιαστικά αποτελεί την βάση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής (αρχιτεκτονική σκελετού) και η αψίδα γίνεται κυρίαρχο χαρακτηριστικό του γοτθικού ρυθμού.

Πάντως, παρά τη σπουδαιότητα της κατασκευής αυτής, δεν πρέπει να την ερμηνεύσουμε μονοδιάστατα, καθώς είναι επίσης αποτέλεσμα κοινωνικών, πολιτικών και φιλοσοφικών αναζητήσεων. Αυτό που ονομάζουμε Μεσαίωνας, συχνά μάλιστα με δηκτική διάθεση, ήταν σίγουρα κάτι πολύ παραπάνω από αυτό που έχουμε συνήθως στο μυαλό μας.

Η Παναγία των Παρισίων είναι πιθανώς ένα κτήριο επιτομή για την ιστορίας της πόλης. Ο ναός είναι χτισμένος πάνω στα ερείπια ρωμαϊκού ναού. Θεμελιώθηκε το 1163, αλλά χρειάστηκε να περάσουν στρατιές από αρχιτέκτονες και τεχνίτες για να ολοκληρωθεί μετά από δύο αιώνες. Βέβαια περίπου το 1260 ο ναός είχε, κατά το μεγαλύτερό του μέρος, ολοκληρωθεί. Το τέλος της Γαλλικής Επανάστασης βρίσκει το μνημείο με εκτεταμένες ζημιές. Σημαντικό πρόγραμμα αποκατάστασης εφαρμόστηκε τον 19^ο αιώνα από τον αρχιτέκτονα  Viollet le Duc, συμπεριλαμβανομένου και του βέλους της οροφής.

Όπως ήδη ειπώθηκε ο ναός αποτελεί ένα υπέροχο δείγμα της γοτθικής αρχιτεκτονικής. Η μοναδικά διαρθρωμένη δυτική όψη θεωρείται ένα αριστούργημα του ρυθμού αυτού, ενώ ταυτόχρονα η καινοτόμος χρήση των θόλων με νευρώσεις και των εναέριων αντηρίδων, οι μεγάλοι και πολύχρωμοι ρόδακες και η αφθονία της ιδιαίτερα πλαστικής γλυπτικής διακόσμησης τοποθετούν το ναό σε εξέχουσα θέση για την παγκόσμια αρχιτεκτονική.

Από τα πιο σημαντικά στοιχεία της πρώτης φάσης του ναού μπορεί να θεωρηθεί η τετραμερής καθ΄ ύψος  διάταξη (τοξοστοιχία, σειρά με αψιδώματα, τριφόρια, φωταγωγός με υαλοστάσια), οι στρογγυλοί πεσσοί και το σύστημα των θόλων σε έξι τμήματα. Η όψη ανακατασκευάστηκε σε μετέπειτα φάση όταν πια τα τριφόρια και ο φωταγωγός συγχωνεύτηκαν. Το σύστημα με τις εναέριες αντηρίδες, όπως ήδη ειπώθηκε, χρησιμοποιήθηκε εδώ για πρώτη φορά. Οι πλάγιες όψεις με τους πυλώνες και τους μεγάλους ρόδακες προστέθηκαν όταν επεκτάθηκε το εγκάρσιο κλίτος. Η σειρά με τα αγάλματα βασιλέων στη δυτική όψη είναι η πρώτη του είδους και αναπαριστά μία ιδεατή γενεαλογία των Γάλλων μοναρχών. Καταστράφηκε κατά τη Γαλλική Επανάσταση και τα κατάλοιπά της σήμερα βρίσκονται στο μουσείο Κλυνί.

Έτσι ο ναός έφθασε στις ημέρες μας ως ένα οικοδόμημα μήκους 128 μέτρων και πλάτους 12 (πλάτος κυρίως σώματος, δεν υπολογίζεται το εγκάρσιο κλίτος), στην μορφή της σταυροειδούς βασιλικής.

Δυστυχώς όμως, όπως όλοι γνωρίζουμε, στις 15 Απριλίου του 2019, ο ναός της Παναγίας των Παρισίων έπαθε σοβαρές ζημιές από φωτιά, κατά τη διάρκεια εργασιών αποκατάστασης. Πολλοί αρχιτέκτονες-αναστηλωτές λένε πως μία από τις πιο επικίνδυνες φάσεις ενός μνημείου είναι η περίοδος αποκατάστασής του. Η Παναγιά των Παρισίων θα μπορούσε πιά να το επιβεβαιώσει!