Ο Βυζαντινός οικισμός στο Γεράκι Λακωνίας - The Byzantine settlement of Geraki, in the Peloponnese

κείμενο - φωτογραφίες, text - photos: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography

γλώσσες, languages: Ελληνικά, English

Ο μεσαιωνικός οικισμός στο Γεράκι, πανοραμική άποψη από τα δυτικά. 

The medieval settlement of Geraki, panoramic view from the west.

Λίγες ημέρες πριν αρχίσουμε να γράφουμε αυτές τις γραμμές πιστεύαμε ότι ο Μυστράς είναι το μοναδικό μέρος που το Βυζάντιο αναπνέει ακόμα. Μετά την επίσκεψή μας στο Γεράκι ξέρουμε ότι ο Μυστράς είναι το μοναδικό μέρος που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αναπνέει ακόμα. Γιατί το Βυζάντιο συνεχίζει να αναπνέει και στο Γεράκι.

Κάμποσα μέρη στην Ελλάδα έχουν χαρακτηριστεί ως μικρός Μυστράς ή Μυστράς του Αιγαίου, όπως ο Ανάβατος στη Χίο, η Παλαιόχωρα στην Αίγινα ή η Παλιόχωρα στα Κύθηρα. Ευτυχώς όχι το Γεράκι, γιατί πραγματικά ο χαρακτηρισμός θα το αδικούσε. Αρχικά να ξεκαθαρίσουμε ότι ο Μυστράς είναι ένας και μοναδικός για χίλιους τουλάχιστον λόγους. Όμως και το Γεράκι δεν υστερεί σε σπουδαιότητα. Στέκεται σίγουρα μακριά από τη λάμψη και τη μεγαλοπρέπεια του Μυστρά, αλλά έχει τους δικούς του λόγους να χαρακτηριστεί, τουλάχιστον, αυτόφωτο.

Μερική άποψη των τειχών του κάστρου από τα νότια.

Partial view of the castle's defensive ring from the south.

Γιατί όμως αυτή η σύγκριση;

Τόσο ο Μυστράς όσο και το Γεράκι ιδρύθηκαν από τους Φράγκους μετά την πρώτη πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 κατά την 4^η σταυροφορία, δηλαδή το πρώτο μισό του 13^ου αιώνα. Αμφότερα πέρασαν στα χέρια των βυζαντινών μετά τη μάχη της Πελαγονίας το Σεπτέμβριο του 1259 όταν συνελήφθησαν οι Φράγκοι άρχοντες και τα κάστρα αποτέλεσαν αντάλλαγμα για την απελευθέρωσή τους (συμμαχίες με τους Έλληνες ήθελαν και αυτοί, στην προκειμένη περίπτωση το Δεσποτάτο της Ηπείρου), συντελώντας ουσιαστικά στην αναγέννηση του Βυζαντίου στον Μοριά. Όμως ο Μυστράς συνέχισε τον βίο του ως το 1951, ενώ το Γεράκι εγκαταλείφθηκε νωρίς διατηρώντας σχεδόν αυτούσια την βυζαντινή του ταυτότητα. Ακριβώς εδώ λοιπόν βρίσκεται η αξία του μεσαιωνικού αυτού οικισμού, ο οποίος κατάφερε να φθάσει ως τις ημέρες μας σε ερειπιώδη κατάσταση μεν, αλλά διατηρώντας έναν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό αυθεντικών στοιχείων, παρέχοντας έτσι πολλές πληροφορίες για την οικιστική οργάνωση και αρχιτεκτονική της υστεροβυζαντινής περιόδου.

Ένας άλλος λόγος που δεν θα αποφύγουμε την εν λόγω σύγκριση είναι η ομοιότητα της ανάπτυξης των δύο πολισμάτων, σίγουρα όχι σε μέγεθος βέβαια, όπως επίσης και το γεγονός ότι βρίσκονται σε κοντινή απόσταση, στα σημερινά όρια του νομού Λακωνίας.

Η πύλη του κάστρου στην κορυφή του λόφου.

The gate of the castle on the summit of the hill.

Σωζόμενο τμήμα των βόρειων τειχών. Διακρίνονται οι βυζαντινές 

προσθήκες του περίδρομου πάνω σε τυφλά αψιδώματα.

Preserved part of the northern wall. The allure, 

running on blind arches, Byzantine addition, is discerned.

Άποψη των ανατολικών τειχών από το εσωτερικό του κάστρου.

View of the castle's eastern wall from inside the ring.

Το Γεράκι θα το συναντήσουμε στους νότιους πρόποδες του Πάρνωνα, στο μέσο της απόστασης μεταξύ Μυστρά και Μονεμβασίας. Άλλωστε η Μονεμβασία αποτελούσε το επίνειο του Μυστρά σε σχέση με την Κωνσταντινούπολη.  Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που επιλέχθηκε αυτό το σημείο ώστε το κάστρο να ελέγχει τον εν λόγω δρόμο μεταξύ των δύο σπουδαίων μεσαιωνικών οικισμών, αλλά και την εύφορη πεδιάδα του Έλους. Μάλιστα θεωρείται ότι η συγκεκριμένη θέση συνέβαλλε τα μέγιστα στην ανάπτυξη του οικισμού.

Η ακριβής χρονολογία κτίσης του κάστρου δεν είναι γνωστή, αλλά φαίνεται ότι χτίστηκε γύρω στο 1250 και πιθανώς ο κτήτορας να μην ήταν ο Guy de Nivelet, πρώτος Βαρώνος της περιοχής μετά την Φραγκική κατάκτηση, αλλά ο γιος του, Jean. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με πηγές δεν γνωρίζουμε το ακριβές όνομα της οικογένειας στα Γαλλικά. Στην Ελληνική παράδοση έχει μείνει το όνομα Νιβελέ, το οποίο πιθανώς να είναι και ελαφρώς εξελληνισμένο.

Στα μεσοβυζαντινά χρόνια υπήρχε οικισμός στον κάμπο, οποίος το πιθανότερο εγκαταλείφθηκε μετά την κτίση του κάστρου, η οποία βέβαια συντέλεσε στην ανάπτυξη νεότερου τόσο εντός των τειχών όσο και στην πλαγιά κάτω από αυτό. Αμφότεροι φαίνεται να ερημώθηκαν μεταξύ του 15^ου αιώνα και 1700 το αργότερο και το Γεράκι να μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση, στον απέναντι λόφο, διατηρώντας το ίδιο όνομα. Έτσι σήμερα ο λόφος του κάστρου είναι γνωστός και ως Παλιογέρακο.

Ο μεσαιωνικός οικισμός όπως φαίνεται από το κάστρο. Στο βάθος η πεδιάδα.

The medieval settlement, view from the castle. 

Κτήριο Ε, μία από τις σωζόμενες κατοικές μέσα στο κάστρο. Η περίοδος χρήσης του 

τοποθετείται μεταξύ του 14ου αιώνα και του β΄ μισού του 15ου αιώνα.

Building E, one of the preserved residences within the castle. The period of its use is dated 

between the 14th Century and the second half of the 15th Century.

Ο μεσαιωνικός οικισμός του Γερακίου καταλαμβάνει δύο γειτονικές κορυφές λόφων που στέκονται σε απόσταση 700 περίπου μέτρων. Στη βόρεια κορυφή σήμερα θα συναντήσουμε το κάστρο και στη δυτική πλαγιά του λόφου ότι διασώζεται από τον βυζαντινό οικισμό. Σημαντικά για την έρευνα υπολείμματα κατοικιών διασώζονται επίσης μέσα στον περίβολο του κάστρου, καθώς και ένας ναός, αποτελώντας προφανώς το παλαιότερο τμήμα που κατοικήθηκε. Στη νότια κορυφή σώζονται επίσης ερείπια κατοικιών και ναοί, γνωστοί σήμερα ως πέρα εκκλησιές. Οι οικιστικές αυτές συγκεντρώσεις προφανώς συνδέονταν στενά, αποτελώντας ξεχωριστούς πυρήνες του ίδιου πολίσματος.

Το καλντερίμι που ανοίχτηκε το 1971 και σήμερα διασχίζει τον οικισμό οδηγώντας στην πύλη του κάστρου πιθανώς ταυτίζεται με έναν από τους μεσαιωνικούς δρόμους.

The cobbled street that today leads to the gate of the castle, crossing the lower town, 

maybe coinsides with one of the original streets of the settlement.

Το οδικό δίκτυο δεν σώζεται και οι ερευνητές μόνο υποθέσεις μπορούν να κάνουν, κυρίως από τις αποτμήσεις των γωνιών των κτηρίων. Το πιθανότερο είναι ο κύριος δρόμος να ξεκινούσε από το πλάτωμα εμπρός από τον οικισμό, να περνούσε στο νότιο όριο της οικιστικής συγκέντρωση φτάνοντας ως το νότιο τείχος του κάστρου και μετά γυρνώντας προς το βορά και περνώντας στη ρίζα του τείχους να έδινε πρόσβαση στην πύλη του κάστρου. Λίγο πριν φθάσει στα τείχη ο δρόμος διακλαδιζόταν (στη θέση του κτηρίου 32) και οδηγούσε δεξιά (νότια) προς τις πέρα εκκλησιές, στη νότια κορυφή. Ο δρόμος αυτός είναι ορατός και σε χρήση σήμερα για τον επισκέπτη ως μονοπάτι, κατά τη γνώμη μας ο καλύτερος τρόπος να ανέβει κανείς στο κάστρο σήμερα, ώστε να επισκεφθεί την οικισμό κατεβαίνοντας.

Πιθανώς ένας ακόμα δρόμος, προφανώς ανηφορικός, ξεκινούσε επίσης από το πλάτωμα και έτρεχε στο βόρειο όριο της κύριας οικιστικής συγκέντρωσης κάτω από το κάστρο, ενώ ένας τρίτος με παρόμοια διεύθυνση διέσχιζε το κέντρο του οικισμού. Αυτός ο δρόμος είναι πιθανό να συμπίπτει με εκείνον που ανοίχθηκε το 1971 και σήμερα ως καλντερίμι εξυπηρετεί τον επισκέπτη. Αυτό που παραμένει άγνωστο είναι αν ο εν λόγω δρόμος οδηγούσε ως την πύλη του κάστρου όπως ο σημερινός ή σταματούσε κάπου μέσα στον οικισμό. Φυσικά το οικιστικό δίκτυο θα συμπληρωνόταν από μικρότερους δευτερεύοντες δρόμους που εξυπηρετούσαν την πρόσβαση σε οικίες, δύο ή τρείς ο καθένας, προφανώς οι περισσότεροι αδιέξοδοι, σε ένα λαβυρινθώδες δίκτυο, κατά τον μεσαιωνικό τύπο. Ίχνη αυτών διακρίνονται λόγω διαμόρφωσης των βράχων και από υπολείμματα κτιστών σκαλοπατιών.

Δυτική πανοραμική άποψη του μεσαιωνικού οικισμού. Διακρίνεται στην κορυφή του λόφου το κάστρο και ο οικισμός που αναπτύχθηκε στη δυτική πλαγιά του λόφου, προφανώς κάποτε τειχισμένος. Ο δρόμος δεξιά που ξεκινάει από το πλάτωμα ήταν πιθανώς ο κύριος δρόμος που οδηγούσε στο κάστρο και στις πέρα εκκλησιές.

Western panoramic view of the medieval settlement. On the summit of the hill the castle is discerned, as well as the settlement that developed on the sloping of the hill, probably once walled. The street on the right, starting from the free space, was maybe the main road to the castle, also leading to the pera ecclessies site.

 

Το σημερινό πλάτωμα φαίνεται ότι αποτελούσε στοιχείο της αυθεντικής οικιστικής οργάνωσης, πιθανώς ως κάποιου είδους πλατεία. Η ύπαρξη δημόσιας στέρνας συνηγορεί στην άποψη αυτή. Λέγοντας βέβαια πλατεία δεν εννοούμε έναν χώρο με τη σημερινή έννοια, καθώς οι μεσαιωνικοί άρχοντες αντιπαθούσαν τους ανοιχτούς χώρους μέσα στους οικισμούς, στους οποίους θα μπορούσε το πλήθος να συγκεντρωθεί, ενώ βέβαια η ύπαρξή τους ήταν ενάντια σε κάθε τύπο αμυντικής οργάνωσης.

Συνοψίζοντας λοιπόν, στην κορυφή μέσα στον περίβολο του κάστρου είχαμε την άνω πόλη, στη δυτική πλαγιά του λόφου κάτω από το κάστρο την κάτω πόλη και στη νότια κορυφή τον τρίτο πυρήνα γνωστό σήμερα ως πέρα εκκλησιές.

Κτήριο 9 (κάτω πόλη). Πρόκειται για κατοικία σχήματος Γ που προέκυψε από διαδοχικές προσθήκες. Το αρχικό τμήμα χτίστηκε τον 14ο αιώνα και ολοκληρώθηκε το πρώτο μισό του 15ου αιώνα.

Building 9 (lower town). This is a L ground plan residence, that began in the 14th Century

Προσπαθώντας βέβαια να αναπαραστήσουμε την οικιστική δομή ενός μεσαιωνικού οικισμού δεν μπορούμε παρά να μιλήσουμε για οχύρωση. Σίγουρα το κάστρο αποτελούσε την ακρόπολη, το ισχυρότερο σημείο και το τελευταίο καταφύγιο των κατοίκων σε περίπτωση εισβολής. Ο οχυρός περίβολος περιτριγυρίζει το πλάτωμα της κορυφής του λόφου, φέροντας τετράγωνους πλευρικούς πύργους στη νότια πλευρά και έναν κυκλικό σε δειλή προβολή στη δυτική κοντά στην πύλη στο σημείο που βρισκόταν κινστέρνα. Βέβαια η περιγραφή αφορά ότι διακρίνεται σήμερα, αφού σε πολλά σημεία ο περίβολος έχει καταρρεύσει. Ακόμα διακρίνονται επάλξεις και περίδρομος στηριζόμενος σε τυφλά αψιδώματα, βυζαντινή προσθήκη. Για την πύλη σήμερα τουλάχιστον δεν διακρίνεται κάποια ιδιαίτερη οχυρωματική φροντίδα, η οποία εικάζουμε ότι δεν θα έλειπε από την αρχική μορφή του περιβόλου πριν τις λιθολογήσεις και τις καταρρεύσεις.

Κτήριο 9, η πυργοειδής δυτική όψη του. Στο βάθος ο ναός της Ζωοδόχου Πήγής.

Building 9, the tower-like western facade. In the background, the church of Zoodochos Pigi.

 

Βέβαια και ο οικισμός έξω από το κάστρο δεν θα μπορούσε να είναι ανοχύρωτος. Πράγματι έχουν βρεθεί ίχνη εξωτερικής οχύρωσης, ενώ ερευνητές που επισκέφθηκαν τον χώρο ήδη από το τέλος του 19^ου αιώνα μιλούν για την πιθανή ύπαρξη πύλης στη βόρεια πλευρά της κάτω πόλης.

Όμως οχυρωματική φροντίδα διακρίνεται και στην κτίση ορισμένων οικιών, όπως στο κτηριακό συγκρότημα 3-4-5-6, γνωστό και ως συγκρότημα Nivelet (πιθανώς το παλαιότερο σωζόμενο) και στο κτήριο 9, με πυργοειδής όψεις με απουσία ανοιγμάτων στα κατώτερα προς τα κατάντη, στοιχείο που φαίνεται να χαρακτηρίζει και άλλα κτήρια στο Γεράκι. Επιπροσθέτως στο συγκρότημα Nivelet πρέπει να επισημανθεί η θέση που καταλαμβάνει κάτω από το κάστρο, καθώς και το ότι είναι θεμελιωμένο σε απότομους βράχους που καθιστούν την πρόσβαση σε αυτό προβληματική και ελεγχόμενη. Φυσικά το πιθανότερο είναι να μην ανήκε ποτέ στον άρχοντα, του οποίου η οικία θα βρισκόταν μέσα στο κάστρο ή κοντά στην πύλη ή κοντά στο νότιο τείχος. Επίσης οι περισσότερες εξώθυρες εμφανίζονται προφυλαγμένες στη συμβολή του Γ της κάτοψης ή στην πίσω όψη. Όλες οι θύρες ασφάλιζαν με αμπάρα εσωτερικά. Το κτήριο 13 στην νοτιοδυτική πλευρά της κάτω πόλης έφερε προστιθέμενο πύργο, ενώ διέθετε τουλάχιστον μία πολεμίστρα. Πολεμίστρα θα βρούμε και στο κτήριο 32 στη διακλάδωση του κύριου δρόμου που οδηγούσε στο κάστρο προς τις πέρα εκκλησιές. Βέβαια το πιθανότερο είναι το εν λόγω κτήριο λόγω θέσης να είχε τη χρήση φυλακίου. Προστιθέμενο πύργο έφερε και το κτήριο 19, πίσω από το ναό της Αγίας Παρασκευής. Αξιοσημείωτη πυργοειδή όψη εμφανίζει επίσης το κτήριο 2, αν το δυτικό του τμήμα δεν ήταν ένας ακόμα προστιθέμενος σε οικία πύργος, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε το στοιχείο του ξύλινου εξώστη που εικάζεται ότι εξείχε από το τμήμα αυτό. Επίσης πιθανώς και το κτήριο Ε στο κάστρο να έφερε πύργο με κινστέρνα στη βάση του.

 

Κτηριακό συγκρότημα 3-4-5-6 (στο μέσο της εικόνας), γνωστό και ως οικία Nivelet.

Προέκυψε και αυτό από διαδοχικές κατασκευές που τοποθετούνται από το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα ως τον 15ο αιώνα. Το συγκρότημα ήταν σε χρήση ως το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα.

Building complex 3-4-5-6 (middle of the photo), known as Nivelet residence. It also arose from successive constructions, placed from the second part of the 13th Century to the 15th Century. The complex was in use until the second part of the 15th Century. 

Έτσι λοιπόν στο Γεράκι βρίσκουμε την τυπική μεσαιωνική οικιστική διάταξη με το κάστρο στην κορυφή του λόφου το οποίο περικλείει την άνω πόλη, την κάτω πόλη στην ποδιά του κάστρου επίσης τειχισμένη, ενώ δεν λείπει η ατομική οχυρωματική φροντίδα στις κατοικίες. Η ανάπτυξη πιθανώς να μην έγινε τελείως δυναμικά, αλλά βάσει ενός γενικού σχεδίου, ώστε να συνέβαλε στην γενική αμυντική του οικισμού, στον τύπο της συλλογικής οργάνωσης. Άλλωστε ο λαβυρινθώδης ιστός θα μπορούσε να είναι τόσο δείγμα αμυντικής φροντίδας, όσο όμως και απλής δυναμικής ανάπτυξης. Φυσικά για ασφαλή συμπεράσματα χρειάζεται περαιτέρω και διαφορετικού τύπου έρευνα.

Τα τείχη του κάστρου δείχνουν να λειτουργούσαν ανεξάρτητα και αν και διακρίνονται κατοικίες να εφάπτονται σε αυτά, δεν φαίνεται αυτές να είχαν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση του οχυρού δακτυλίου κατά τον τύπο της συλλογικής οργάνωσης. Δυστυχώς είναι μάλλον αδύνατο να έχουμε ασφαλές συμπέρασμα για τον οχυρό δακτύλιο της κάτω πόλης, αλλά το πιθανότερο είναι να συνέβαινε ότι και στο κάστρο. Το Γεράκι άλλωστε δείχνει να ακολουθεί τον τύπο των φεουδαρχικών ορεινών κάστρων του 13^ου αιώνα που έχτισαν οι Φράγκοι μετά το 1204. Βέβαια σχετικά με τον ρόλο των κατοικιών στην άμυνα, είναι πολύ πιθανό αυτός να εντοπίζεται τελικά, όπως ήδη αναφέρθηκε, μόνο στην διάταξή τους μέσα στον πολεοδομικό ιστό, ειδικά στην κάτω πόλη όπου κατά τη γνώμη μας είναι σχεδόν εμφανές.

 

Κτήριο 8, πίσω από το συγκρότημα Nivelet. Η κατασκευή του 

χρονολογείται στο τέλος του 13ου αιώνα με 14ο αιώνα.

Building 8, sited behind Nivelet complex. Its construction 

can be placed around the end of the 13th Century to the 14th Century.

Κτήριο 8, άποψη του εσωτερικού του μέσα από την μερικώς αποκατεστημένη θύρα του. 

Building 8, view of the internal space through its partially restored door.

Γενικότερα, τα κτήρια είναι μικρών διαστάσεων, θεμελιωμένα κάθετα στο πρανές του εδάφους ή παράλληλα σε αυτό και φαίνεται αρχικά να αποτελούσαν κατασκευές ορθογωνικής κάτοψης. Οι κατόψεις Γ ή άλλες ακανόνιστες που παρατηρούνται προέκυψαν από μεταγενέστερες προσθήκες. Οι στέγες ήταν μονόρριχτες ή δίρριχτες. Οι σωζόμενες (ερειπωμένες) κατοικίες χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 13^ου αιώνα ως και τον 15^ο αιώνα, με χρήσεις ως το δεύτερο μισό του 15^ου αιώνα.

Πρόκειται για πιο επαρχιακές κατασκευές, μακριά από το να χαρακτηριστούν αρχοντικά και σίγουρα μικρότερες από τα κτήρια του Μυστρά, ενώ ξεκάθαρα υπολείπονται στην αμυντική φροντίδα αλλά και στα περισσότερα επί μέρους στοιχεία.

Αυτό που όμως τελικά κάνει εντύπωση είναι το γεγονός ότι όποιος έχει ταξιδέψει στους ορεινούς οικισμούς της Πελοποννήσου θα διαπιστώσει πολλά κοινά στοιχεία με πολλούς από αυτούς τους οικισμούς και ιδιαίτερα με ορισμένους που έχουν εγκαταλειφθεί παραμένοντας σε αυθεντική κατάσταση, ακριβώς σαν το Γεράκι. Αυτά αφορούν τα επί μέρους στοιχεία των κτηρίων, όπως τις μακρόστενες κατόψεις (μακρυνάρια) και εκείνες σε σχήμα Γ που συνήθως προέκυψαν με προσθήκες, την σχετική απουσία ανοιγμάτων στα κατώτερα και τον τρόπο θεμελίωσης στο πρανές, αλλά και τη γενικότερη διάταξη που αναπτύσσονται οι πελοποννησιακοί οικισμοί σε αυτό. Τέλος ένα μικρό σχόλιο για τις μικρές διαστάσεις των κατοικιών στο Γεράκι, σε μία Πελοπόννησο που ως και τις αρχές του 20^ου αιώνα οι κάτοικοι έλεγαν σπίτι όσο χωρείς και χωράφι όσο μπορείς.

 

Κτήριο 16 (κάτω πόλη), ΒΔ άποψη. Ένα ακόμα κτήριο κάτοψης Γ που προέκυψε από την διαδικασία των διαδοχικών προσθηκών. Στην βορειοδυτική του γωνία εμφανίζει κινστέρνα για την συλλογή των ομβρίων υδάτων μέσω ενός σωζόμενου ολοκληρωμένου συστήματος αγωγών. Το κτήριο κατασκευάστηκε μεταξύ του 14ου αιώνα και του πρώτου μισού του 15ου αιώνα.

Building 16 (lower town), northwestern view. This is one more L ground plan residence, consisted of successive additions. On the northwest corner of the building a cistern can be found for the collection of the rain water through a preserved pipe system, incorporated into the masonry.

Στο Γεράκι όμως σώζεται και σημαντικός αριθμός ναών και μάλιστα σε σαφώς καλύτερη κατάσταση από τις κατοικίες. Φυσικά λόγω του τοιχογραφικού διακόσμου στους ναούς έχουν γίνει πιο εκτεταμένες επεμβάσεις στερέωσης και στέγασης. Εμφανίζονται μικρών διαστάσεων, ανάλογων εκείνων των κατοικιών, ενώ ακολουθούν διάφορους ρυθμούς. Πάντως οι καμαροσκέπαστες κατασκευές κυριαρχούν. Εσωτερικά ήταν κατάγραφες. Οι τοιχογραφίες σώζονται τμηματικά και όχι πάντα σε καλή κατάσταση, ενώ έχουν γίνει προσπάθειες αποκατάστασης. Αρκετοί φέρουν επιρροές από τη δυτική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, όπως οξύκορφα γοτθικά τόξα στα θυρώματα, αλλά και γοτθικά στοιχεία διακόσμησης. Οι σωζόμενοι ναοί χρονολογικά τοποθετούνται από τον όψιμο 13^ο αιώνα ως τον 15^ο αιώνα. Βέβαια η πρώιμη φάση του Αγίου Γεωργίου στο κάστρο χρονολογείται στη μεσοβυζαντινή εποχή.

 

Κτήριο 2 (κάτω πόλη), πυργοειδής δυτική όψη και εξώθυρες προστευμένες 

στο εσωτερικό του Γ της κάτοψης, 13ος - 15ος αιώνας.

Building 2 (lower town), the western facade is rising in tower-like form and the doors are placed in the internal space of the L's ground plan for additional protection, 13th-15th Century.

Όμως εκτός από όλα τα παραπάνω υπάρχει ένας ακόμα λόγος να επισκεφθεί κάποιος το Γεράκι. Πρόκειται για έναν θαυμάσιο αρχαιολογικό χώρο, ιδιαίτερα περιποιημένο που σέβεται στο έπακρο τον επισκέπτη. Το κάστρο και τα κτήρια έχουν αποκατασταθεί ως εκεί που πρέπει ώστε να μην χάσουν την αυθεντικότητά τους, υπάρχουν πινακίδες δίπλα σε κάθε κτήριο που δίνουν τις πληροφορίες που χρειάζεται ο επισκέπτης ώστε να μπορεί εύκολα να κατανοήσει τα μνημεία και τι γενικά βλέπει, τα χόρτα είναι όλα κομμένα, τα μονοπάτια ευδιάκριτα, ενώ ακόμα και το κτήριο υποδοχής βρίσκεται σε άριστη κατάσταση. Μάλιστα υπάρχει η δυνατότητα πριν την επίσκεψη στον κυρίως χώρο για την παρακολούθηση ενός σύντομου βίντεο για το Γεράκι που αποτελεί μία θαυμάσια εισαγωγή πριν την εμπειρία του να περιδιαβαίνει κανείς έναν αυθεντικό βυζαντινό οικισμό. Το μόνο αρνητικό κατά την γνώμη μας είναι ότι δεν υπάρχει εισιτήριο, καθώς όλοι μας εκτιμούμε περισσότερο (δυστυχώς) κάτι που πληρώνουμε.

Επειδή όμως τα πράγματα αλλάζουν στη χώρα μας (συνήθως προς το κακό), σημειώνουμε ότι η επίσκεψή μας έγινε τον Ιούλιο του 2022.

Ναός Αγίου Γεωργίου (άνω πόλη) δυτική άποψη. Πρόκειται για τρίκλιτη θολωτή βασιλική αποτέλεσμα δύο οικοδομικών φάσεων. Η αρχική χρονολογείται στην μεσοβυζαντινή εποχή, ενώ η δεύτερη στον 14ο-15ο αιώνα. Τα οξύκορφα τόξα στις θύρες αποτελούν δυτικές επιρροές από τη γοτθική αρχιτεκτονική.

Church of Saint George (upper town), west view. This is a three-aisled barrel-vaulted basilica. The monument is the final result of two building phases. The first one is dated in the high-Byzantine period, while the second in the 14th-15th Century. The pointed arches are influenced by Western Europe and the Gothic architectural style.

Ναός Αγίου Γεωργίου (άνω πόλη), νοτιοανατολική άποψη.

Church of Saint George (upper town), southeast view. 

A few days before we started writing this article, we believed that Mystras was the only one place that Byzantium still breaths. After our visit in Geraki we know that Mystras is the only one place that the Byzantine Empire still breaths. Because, Byzantium keeps breathing also in Geraki.

There are some places in Greece that have been characterized as little Mystras or Mystras of the Aegean Sea, as Anavatos on Chios island, Palaiochora in Aegina island, and Paleochora in Cythera island. This never happened with Geraki, and rightly so, because this characterization would be unfair. We have to say that Mystras is a really unique place for one thousand reasons, at least. Nevertheless, Geraki is also very important. It is standing far from the shine and the majesty of Mystras, but it has their own reasons to be characterized as… self-illuminated.

Ναός Αγίας Παρασκευής (κάτω πόλη), όψιμος 13ος αιώνας. Είναι ναός 

σταυρειδής εγγεγραμμένος με καλές αναλογίες και κεραμοπλαστικό διάκοσμο. 

Church of Saint Paraskevi (lower town). This is a well-proportioned, 

cross in square church with brick ornament.

Ναός Αγίας Παρασκευής, το θύρωμα της νότιας πύλης με την κεραμοπλαστική του διακόσμηση.

Church of Agia Paraskevi, the brick ornament of the south door is discerned.

But why we insist to this comparison?

Mystras and Geraki were established by the Franks after the first fall of Constantinople in 1204 during the 4^th crusade, so in the first part of the 13^th Century. Both passed into the hands of the Byzantines after the battle of Pelagonia in September of 1259. The Frank lords were captured by the Byzantines and the castles were the price to get them free. These castles were one of the main causes for the restore of Byzantium in the Peloponnese. Certainly, Mystras survived until 1951, while Geraki was abandoned in early times, preserving its Byzantine identity. Actually this is the main value of this medieval settlement, which managed to reach up our days, ruined, but preserving a large number of authentic elements, providing too much info about the arrangement of the settlements and the late Byzantine architecture.

One more reason that we cannot avoid the comparison is the similarity of the development of both places, certainly we are talking about different dimensions, as well as because they are located close to each other, in Lakonia prefecture in the Peloponnese.

Geraki can be found at the south foot of Parnonas Mt, in the middle of the route Mystras - Monemvasia. However, this was the main reason that this position was chosen, so as the castle control the rout, but also because of the existence of the fertile Elos plain. It is considered that the position contributed the most to the prosperity of the settlement.

The accurate date that the castle began is not known, but as it seems it was built around 1250 and possibly by Jean de Nivelet, the son of Guy, and not by Guy de Nivelet, the first Baron of the area after the Frankish occupation. Must be noticed that we do not know the accurate name of the family in French. The family name Nivelet (read in French) comes from the Greek tradition, maybe Hellenized.

In the high Byzantine period there was a settlement in the plain, which the most likely was abandoned after the castle was built. Certainly, the following years the castle was the cause for the development of the new settlement within the defensive ring and on the sloping of the hill. As it seems both sites were abandoned between the 15^th Century and 1700 at the latest. Geraki moved to the today site, on the opposite hill, keeping the same place name. So, today what remains from the medieval settlement is known as Paliogerako (=old Geraki).

Ζωοδόχος Πηγή, όψιμος 13ος αιώνας. Ναός μονόχωρος, δρομικός, καμαροσκέπαστος, θεωρείται ότι ήταν καθολικό μονής.

Church of Zoodochos Pigi, end of the 13th Century. Τhis barrel-vaulted single-nave construction was the main church of a monastery.

Ναός Ζωοδόχου Πηγής, το οξύκορφο θύρωμα της δυτικής πύλης, ξεκάθαρη γοτθική επιρροή. Παρόμοιες κατασκευές συναντάμε και στην νότια όψη του μνημείου.

Church of Zoodochos Pigi, the western door. The pointed arches that can be found on the head of the openings are influences of the Gothic architecture.

The medieval settlement of Geraki occupies two neighboring summits, standing in a distance of almost 700 m. On the northern summit the castle can be found and on the western sloping of this hill what still survives from the Byzantine settlement is laying. Also important remains of residences are preserved within the walls of the castle, as well as a church. This must be the oldest habitation site. On the southern summit some remains of residences and some churches can also be found, today known as pera ecclessies (far churches). These three cores were probably closely joint.

The street pattern is not preserved and the researchers can only suppose about it, taking into account the formation of the building corners. When they are formed as niches a street was running next to them. The most likely, the main street started from the free space in front of the settlement, running on the southern limit of the settlement, reaching up to the southern side of the castle, and turning to the north under the walls it was leading to the castle gate. A few meters before the walls (the site of building 32) this street shaped a fork to the south, also leading to the pera ecclessies site, on the southern summit. This street is visible as a path, and can be used by the visitors. In our opinion, this is the best way to take to the castle, so as to visit the settlement on the sloping by going down.

Maybe one more street, also starting from the free space, was running on the northern limit of the settlement, while a third one crossed the center of it. It is very possible this street coincides to the street that was constructed in 1971 and today is the main street of the archaeological site to visit the building remains. What we do not know is if this street was running until the gate of the castle as today does. Certainly, the town tissue was completed with secondary streets. Most of them would be dead-ends, following the medieval type street pattern. Footprints from such streets can be discerned because of carvings on the rocks and remains of stairs.

Ναός Ζωοδόχου Πηγής (13ος αιώνας), τοιχογραφίες από το εσωτερικό του ναού. Το μπλε χρώμα που εμφανίζεται στην τοιχογραφία της κόγχης του ιερού (τελευταία εικόνα) θεωρείται σπάνιο και λέγεται ότι η αξία του ήταν ίση με εκείνη του χρυσού. Επίσης θεωρείται ξεχωριστή η απεικόνιση της Παναγίας με τον Χριστό εμπρός από ένα παλάτι.

Church of Zoodochos Pigi (13th Century), paintings from the internal space of the monument. The blue color on the apse of the sanctuary (last photo) is considered very rare, as they said the value of it was equal to the value of gold. Aslo special is the depicting of Vergin Lady and Jesus in front of a palace.

As it seems the today free space in front of the settlement was part of the authentic arrangement, maybe a kind of square. The existence of a public cistern on this site argues it. Certainly, talking about a square, the use would be different than today, as the medieval lords hated the free spaces within the settlements, because the inhabitants could organize protests there, while at the same time their existence was against any defensive care and arrangement.

Summarizing, the medieval settlement consisted of three cores, the upper town within the walls of the castle, the lower town on the western sloping under the shadow of the castle, and the pera ecclessies on the southern hill.

Trying to represent the arrangement of a medieval settlement, we have to talk about defense. Certainly the castle was the citadel, the strongest point and the last shelter for the inhabitants in case of invasion. The defensive ring surrounded the plateau on the top of the hill, with flanking towers on the south side and a semi-round one on the west side close to the gate. At this site a cistern could be found. The description of the walls is based on what is still preserved. Also battlements and an allure (wall walk) can be found, running upon a series of blind arches, a byzantine addition. Today we cannot discerned a special defensive care around the gate, even though we are sure that could be found before the ring collapse and people take the building material.

However, also the settlement outside the walls could not be defenseless. Elements of a defensive ring have been found, while some researchers that visited the place since already the end of the 19^th Century talked about possible existence of gate on the north side of the lower town.

Ανώνυμος ναός, στον τύπο του μονόχωρου, δρομικού καμαροσκέπαστου, πιθανώς 14ος-αρχές 15ου αιώνα. Στέκεται στο νότιο όριο της κάτω πόλης. Άποψη από το εσωτερικό του.

Unnamed church on the south of lower town, maybe 14th Century-start of the 15th Century. It was built in barrel-vaulted single-nave style.

 

On the other hand, individual defensive care can also be found on the buildings, as on the building complex 3-4-5-6, known as Nivelet complex (maybe the oldest one surviving), and on the building 9, with tower-like façades and absence of openings on the lower parts. This element characterizes many residences in Geraki. Moreover about Nivelet complex, must be noticed the position that occupies under the wall of the castle and that it was founded on large rocks, which makes the access difficult and controlled. Even though the name, the most likely coming from the oral tradition, the complex never was owned by Nivelet. His residence would be within the castle, close to the gate or close to the south side of the walls. Many residences were standing in L ground plan and their main doors were placed in the internal space of the L for additional protection. All the doors were secured and reinforced with a bar behind. On the building 13, sited on the southwest side of the lower town, an added tower can be found, and at least one arrow-slit as well. Arrow-slit can also be found on the building 32, placed on the fork of the main street, which was leading to the castle and to the pera ecclessies site. Because of the position that it occupies, it is very possible it was a guard outpost. Added tower can also be found on the building 19, placed behind the church of Saint Paraskevi. Remarkable tower-like façade is also the one of the building 2, if it was not a real added tower. The building E, sited within the castle, maybe was one more residence with an added tower.

Consequently in Geraki the typical medieval arrangement is typical, where the castle was rising on the top of the hill surrounding the upper town, the lower town laying at the foot of the castle, also walled, while the individual defensive care of the residences is obvious. Perhaps the town-tissue was not dynamically developed, but it was based on an urban plan, so as to support the town’s defense. However the labyrinthine town-tissue could be element of both, defensive care or dynamic development. In order to take more accurate conclusion more research would be needed.

Even though residences of the upper town were built attached to the wall of the castle, it probably worked independently, and those residences had no role to the formation of the defensive ring, as happened in the collective defense system. Unfortunately, it is almost impossible to take a clear conclusion for the type of the lower town’s defensive ring, but the most likely the same happened. However, Geraki seems following the type of the mountainous castles of the 13^th Century that Franks built after 1204. So, if we had participation of the residences in the defense of the town, it had to do only with the arrangement on the urban-tissue. In our opinion, this is obvious in the lower town.

The dimensions of the buildings were small, founded vertically or horizontally on the sloping, initially built in rectangular ground plans. The L ground plans arose from subsequent additions. The buildings were covered by pitched roofs or single-pitched roofs. The surviving (ruined) residences can be dated from the second part of the 13^th Century to the 15^th Century. Many of them were active until the second part of the 15^th Century.

Comparing them with the residences in Mystras they can be characterized as provincial constructions, definitely they are not mansions, while they clearly fell behind in defensive care, as well as in the most of the individual elements.

 

In Geraki except for the residences, also a large number of churches are still preserved, clearly in better condition than the secular buildings. Because of the paintings and the frescoes, more extended restorations carried out. The churches were also built in small dimensions, following different styles, but most of them are barrel-vaulted. The internal spaces were almost fully covered by paintings. The wall-paintings are partially preserved and not always in a good condition, even though the maintenance attempts. Influences by the western European medieval architecture can be found on some of the churches, as the pointed-arches on the openings and gothic ornament as well. The preserved churches can be dated from the end of the 13^th Century to the 15^th Century. Nevertheless the first building phase of the church of Saint George in the castle is dated in the high Byzantine period. 

Μερική άποψη του μεσαιωνικού οικισμού στο Γεράκι, ΒΔ άποψη. Διακρίνονται το κτήριο 9 (αριστερά στο μέσο), ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής (δεξιά στο μέσο), το κτήριο 16 (κάτω δεξιά) και το κάστρο με τους εξέχοντες πύργους του στην κορυφή.

Partial view of the medieval settlement of Geraki, northwest view. The building 16 (low-right), the building 9 (middle-left), the Church of Zoodochos Pigi (middle-right) and the castle with its flanking towers (above) are discerned.

 

It is worth noting that the archaeological site is in perfect condition, and very friendly to the visitor. The paths are clear and the castle and the building remains have been restored as long as not to lose their authenticity. Next to each one of the buildings there are signs providing much info. The visitor before visiting the site has the chance to watch a video about Geraki, which is an amazing introduction to the experience of walking on a Byzantine settlement.

We visited the site in July of 2022.