Mystras, the place where Byzantium still breaths - Μυστράς, ο απόηχος της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας στο σήμερα

text - images / videos: Babis Pavlopoulos - iconstravel photography

languages: English, Ελληνικά

Mystras, the present day reflection of the one thousand years-Empire.

Μυστράς, ο απόηχος της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας στο σήμερα.

Mystras on youtube by iconstravel photography 

https://www.youtube.com/watch?v=IZ8L7VbGyUY&t=4s

Byzantium, the one thousand years-Empire. What really remains? Where in Greek area we can detect the traces of Byzantium? Where its “footprints” remain strong and the air has the feeling of… imperial breeze? And finally, where the time seems to have stopped before centuries? In 1460 Mystras passed into Turkish hands and Byzantium definitely became… just history. In 1953 the last inhabitants left Mystras. The place became an archaeological site and the… imperial breeze timidly began to blow again. Today, Mystras can be considered as the place where Byzantium still breaths. Perhaps, the only place in Greek area where it still does*.

The Byzantine settlement of Mystras. The originally built by Villehardouin castle-citadel on the top of the hill and the Pantanassa monastery are discerned. 

Ο βυζαντινός οικισμός του Μυστρά. Διακρίνεται το μοναστήρι της Παντάνασσας και το κάστρο-ακρόπολη χτισμένο από τον Βιλλεαρδουίνο.

Mystras was a fortified Byzantine settlement, located on the west of Sparta in Laconia prefecture, Peloponnese, Greece. It was built on a naturally fortified hill on the foot of Mt Taygetos. The hill was settled for first time in 1249 by the Frank, Prince of Achaea (Peloponnesos), Guillaume II de Villehardouin, when he built the castle on the top of the hill. In 1259 the Byzantine army defeated Franks in Pelagonea’s battle and in 1262 the castle passed into Byzantine hands. A whole town was built on the slopping of the hill, and the castle on the top was served as its citadel. In 1289 Mystras became the seat of the Byzantine governor of the Peloponnese and in 1349 the Byzantine Despotate of Mystras was established. First Despot was Manuel Kantakouzenos and in 1383 the Palaiologos’ imperial dynasty took over the administration of the Despotate with Theodor Palaiologos. In 1448 the Despot of Mystras, Constantinos Palaiologos was crowned Emperor of Byzantium in the cathedral church of Mystras and left for Constantinople. He was the last Byzantine Emperor.

Mystras flourished for two centuries as a commercial and cultural centre, without losing its fame during the Turkish rule period. The decline of the settlement began in 1770 during the Orlof’s national uprising, when Albanian mercenaries destroyed it.

The external wall of the Lower town with a flanking tower, today the main entrance to the site. In the background, the north side of the Palaces’ complex set.

Το εξωτερικό τείχος της Κάτω πόλης και ένας από τους πλευρικούς πύργους της οχύρωσης, ο οποίος σήμερα αποτελεί την κύρια είσοδο στο χώρο. Πίσω διακρίνεται η βόρεια όψη του συγκροτήματος των Παλατιών.

In fact, Mystras was a late, fortified Byzantine settlement, but it is the only one that survives as a complete complex-set, in such extension, preserving rare and important features of the Byzantine architecture in authentic form, like fortifications, main churches of monasteries, medieval mansions and residences, and finally the building complex of the Despot's Palaces. Of course, except for the churches, most of the buildings are ruined, but a restoration program has begun. Under this program the Palaces of the Despots are presented again in its original form, as well as other residences like the Laskares mansion. On the other hand, the fortifications and the town-planning are preserved in high rate, so adding the churches and the building restorations, the settlement can give us a complete image of the late byzantine architecture and daily life.

Mystras consists of the castle-citadel on the top of the hill, the Upper town and the Lower town, positioned in a vertical arrangement. So, there was a triple line of defense, the fortifications of Lower town, the wall between Lower and Upper town, and the citadel.

The surviving covered passages represent the dense medieval town-tissue of the settlement.

Τα σωζόμενα διαβατικά (θολωτά περάσματα) δηλώνουν τον στενό, μεσαιωνικού τύπου, πολεοδομικό ιστό του οικισμού.

Entering to the Palaces’ area.

Εισερχόμενοι στην περιοχή των Παλατιών.

Τhe most important buildings inside the settlement are the Palaces. The Palaces in Mystras are unique for the whole Greek area, even for the entire ex-byzantine lands. We will keep out Constantinople, where, for example, the Palace of the emperor Constantinos Porfyrogennitos (=the man who was born in scarlet, the imperial colour in Byzantium) is preserved until today, known as Tekfur Serai.

The unique Palaces’ complex-set in Upper town, after the restoration program, south view. They were successively built in L ground plan.

Το μοναδικό συγκρότημα των Παλατιών στην Άνω πόλη, μετά το πρόγραμμα αποκατάστασης, νότια άποψη. Χτίστηκαν σε διαδοχικές φάσεις, σχηματίζοντας ένα μεγαλοπρεπές Γ.

The Palaces’ complex-set is located at the lower edge of the Upper town, on a plateau, forming an L ground plan. It was built in parts, so this L was successively formed during the period 1250 - 1460. The set consists of three phases. The older building is the eastern, known as “Building A”. This part was not included to the restoration program, so it remains ruined. It was a rectangular two-storey building with an added square tower. This part is considered that perhaps was built during the Frankish period of Mystras. In the same period we can also place the “Building B”, the only building of the set with flat roof. It stands into the same arm of the L, a few metres on the west from the “Building A”. This is a two-storey structure, built in L ground plan with also an added square tower in the north side. The east wing of the complex’s L was completed with the tower-like “Building C”, between the A and B, and the “Building D” at the opposite edge of the same wing. The “building D” is considered as the Palace of Kantakouzenos. This is a wide rectangular structure with a stone balcony on the north façade, transferred by an arcade. The last part that was built, completing the final form of the complex, was the south wing, the Palace of Palaiologos dynasty. An impressive rectangular structure, with also a balcony, transferred by a double arcade. The building, known as “Building E” consists of a semi-basement, the first level and the second. The semi-basement and the first level were separated in rooms, but the second level was built as one-room space. Archaeologists suppose that this was the Great Hall of the Palace. A niche on the wall of the Hall, perhaps the site that the throne of the Despot was placed, argue to this conclusion.

Mystras’ Palaces complex-set, details.

Κτηριακό συγκρότημα των Παλατιών, λεπτομέρειες.

These were the most important buildings of this really unique complex-set. Around them, attached or not, we can discern some others, still ruined, probably built as assistant structures. For instant, entering to the plateau of the Palaces’ square, on our right hand, we can see an also ruined building with an added small round tower with arrow slits, guarding and looking out the entrance to the Palaces’ area.

The comlex-set of the Palaces was built in three phases. The Βuildings A and B belong to the first (1250-1350), the Βuildings C and D, Kantakouzenos Palace, belong to the second (1350-1400) and the Βuilding Ε, Palaiologos Palace, belongs to the third (1400-1460). 

Το συγκρότημα των παλατιών χτίστηκε σε τρείς φάσεις. Τα Κτήρια Α και Β ανήκουν στην πρώτη (1250-1350), τα Κτήρια C (Γ) και D (Δ) ανήκουν στη δεύτερη (1350-1400) και το Κτήρια Ε ανήκει στην Τρίτη (1400-1460).

“Building A”, built during the Frankish period of Mystras. A round tower, guarding and looking out the entrance to the square in front of the complex is discerned, perhaps dated in the Ottoman period.

Το «Κτήριο Α» (1260-1350), γνωστό και ως «φράγκικο», χτίστηκε πιθανότατα κατά την φράγκικη περίοδο του Μυστρά. Διακρίνεται κυκλικός πύργος ελέγχου για την είσοδο στην πλατεία έμπροσθεν του συγκροτήματος, πιθανώς προσθήκη της Τουρκοκρατίας.

The “Building E” (1400-1460), an impressive construction, which completed the final form of the complex. It was the Palaiologos Palace.

Το «Κτήριο Ε» (1400-1460), μία πραγματικά εντυπωσιακή κατασκευή, συμπλήρωσε την τελική μορφή του συγκροτήματος των Παλατιών. Πρόκειται για το Παλάτι των Παλαιολόγων.

However, Mystras is also important due to the preserving Byzantine churches, some of them once main churches of monasteries. This happens not only for their architecture, but also for their frescoes, mainly presenting the art during the Palaiologos dynasty period.

At the northeast corner of the Lower town the monastery of Perivleptos is located. The particular characteristic of this monastery was that the tower of the monastery was coincided with one of the flanking towers of the settlement’s enclosure. The monastery was established in the third quarter of the 14^th Century and the church is dated in the same period. This is a two-column, three-apse, cross in square church with dome. The wall-paintings are distinguished by their carefully worked colours and the elegant figures, full of nobility and a sense of rhythm.

Perivleptos monastery (14^th C), the main church and the tower (donjon) of the monastery. The tower also belongs to the external fortifications of the Lower town.

Μονή Περιβλέπτου (14^ος αι), το καθολικό και ο πύργος της μονής. Ο πύργος ανήκει ταυτόχρονα στην οχύρωση της Κάτω πόλης.

Perivleptos church (14^th C), the wall-paintings of the dome and the cross-shaped roof of the church.

Ναός Περιβλέπτου (14^ος αι), οι αγιογραφίες στο θόλο και στην σταυροειδή στέγη του ναού.

Perivleptos church (14^th C), internal space, the apse of the sanctuary.

Ναός Περιβλέπτου (14^ος αι), εσωτερικό, η κόγχη του ιερού.

The homonymous main church of Perivleptos monastery (14^th C), south view.

Καθολικό μονής Περιβλέπτου (14^ος αι), νότια άποψη.

Wall-paintings in Perivleptos church (14^th C), carefully worked colours and elegant figures characterized their style.

Περίβλεπτος (14^ος αι), προσεκτικά δουλεμένα χρώματα και κομψές φιγούρες χαρακτηρίζουν την τεχνοτροπία των τοιχογραφιών.

The, richly decorated with brick-work, tower (donjon) of Perivleptos monastery.

Ο πύργος της Περιβλέπτου, διακρίνεται πλούσια κεραμοπλαστική διακόσμηση.

At the northwest corner of the Lower town we can find the Vrontochion monastery, the most powerful and wealthy monastery in Mystras. The first main church was the church of Saint Theodors, built in the octagonal Byzantine type at the end of the 13^th Century. This type allows the existence of a large dome, therefore a large nave. At the start of the 14^th Century a new main church was built, the church of Panagia Hodigitria, known as Aphentiko (=boss). The monument was built in the mixed style of Mystras, combining the style of basilica on the lower level and the four-column, cross in square style with five domes on the upper level. Three semi-open galleries were added on the three façades, north, south and west. During the 14^th Century the south gallery transformed into a cemetery chapel. A number of high quality wall-paintings are presented in the internal space of Hodigitria, some of them connected in style with the art of Constantinople.

Vrontochion monastery, the original main church, dedicated to Saint Theodors (13^th C).

Μονή Βροντοχίου, το αρχικό καθολικό της μονής αφιερωμένο στους Άγιους Θεόδωρους (13^ος αι).

Saint Theodors (13^th C), original main church of Vrontochion monastery, the apses of the sanctuary, internal view.

Άγιοι Θεόδωροι (13^ος αι), το πρώτο καθολικό της μονής Βροντοχίου, το εσωτερικό των αψίδων του ιερού.

Panagia Hodigitria or Afentiko (14^th C), the main church of Vrontochion monastery, built in the mixed style of Mystras.

Παναγία Οδηγήτρια, καθολικό μονής Βροντοχίου, αρχιτεκτονικά ακολουθεί τον μικτό τύπο του Μυστρά.

Walking on the cobbled streets of Mystras.

Ανεβαίνοντας τα καλντερίμια του Μυστρά.

Very close to the present day main entrance of the Lower town, the complex of the Diocese is standing. This is a walled building-complex, consisting of the cathedral church, dedicated to Saint Demetrios, and the mansions of the Diocese. Saint Demetrios is the oldest church in the settlement. It was built around 1270 and was renovated in 1291/2. The monument took its final form during the 15^th Century. According to the tradition, in 1449, in this cathedral church, the last Byzantine Emperor, Constantinos Palaiologos, was crowned. The church was built in the mixed style of Mystras (see above). The wall-paintings are characterized of a variety of different styles, related to the different periods (end of the 13^th Century, early 14^th Century) at which they were painted, and the various expressive means of the painters, who created them. The galleries and the mansions are dated in the Turkish rule period.

The walled building-complex of Diocese. The cathedral church, dedicated to Saint Demetrios (1291/2) and the mansions are discerned. Saint Demetrios is the oldest church in the settlement.

Το συγκρότημα της Μητρόπολης. Διακρίνεται ο καθεδρικός ναός του Αγίου Δημητρίου (1291/2) και τα μέγαρα του συγκροτήματος. Ο Άγιος Δημήτριος είναι ο παλαιότερος ναός του Μυστρά.

Building-complex of Diocese. The inner yard, open to the view, of the complex.

Συγκρότημα Μητρόπολης. Άποψη της εσωτερικής, αλλά ανοιχτής στη θέα, αυλής του συγκροτήματος.

Cathedral church of Saint Demetrios (1291/2). Internal view of the dome.

Μητροπολιτικός ναός Αγίου Δημητρίου (1291/2), o θόλος του ναού.

Cathedral church of Saint Demetrios (1291/2). According to the tradition, the last Byzantine Emperor, Konstantinos Palaiologos, was crowned in this church.

Μητροπολιτικός ναός Αγίου Δημητρίου (1291/2). Σύμφωνα με την παράδοση εδώ στέφθηκε Αυτοκράτορας ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.

Building-complex of Diocese, east view.

Συγκρότημα Μητρόπολης, ανατολική άποψη.

Pantanassa monastery is located close to the wall between the Lower and the Upper town. The homonymous main church was also built in the mixed style of Mystras (see above), by the “protostrator” (a Byzantine axiom) Ioannis Frangopoulos, in 1428. On the monument we can discern gothic features, like the ornamentation on the sanctuary apses. The wall-paintings are inspired by Hodigitria and Perivleptos. The wall-paintings on the lower level belong to the 17^th-18^th Centuries.

Other important churches in Mystras are the church of Saint Sophia (=wisdom) and the Church of Evangelistria. The first was the main church of a monastery close to the Palaces’ area. Perhpaps, it was the monastery of Zoodotis Christos, established in the middle of the 14^th Century, by the first Despot of Mystras, Manuel Kantakouzenos. The church is a two-column, cross in square with dome, structure, built with cloisonné masonry. On the internal masonry of the church, monograms of the founder are preserved, while the painted decoration includes an impressive monumental representation of Jesus, painted on the apse. Evangelistria is also a two-column, cross in square with dome, church, built with cloisonné masonry. The remains of the wall-paintings can be dated at the end of the 14^th or start of the 15^th Century.

The church of Saint Sophia (14^th C) in Upper town, possibly once main church of the Zoodotis Christos monastery.

Ναός Αγίας Σοφίας (14^ος αι) στην Άνω πόλη. Θεωρείται ότι αρχικά ήταν το καθολικό της μονής Ζωοδότη Χριστού.

Saint Sophia church (14^th C), the impressive monumental representation of Jesus on the apse.

Ναός Αγίας Σοφίας (14^ος αι), η μνημειώδης, εντυπωσιακή παράσταση του Χριστού στην κόγχη του ιερού.

The church of Evangelistria (14^th-15^th C), built in two-column, cross in square with dome, style.

Ναός Ευαγγελίστριας (14^ος-15^ος αι), δικιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, ναός. 

Evangelistria church (14^th-15^th C), internal view.

Ναός Ευαγγελίστριας, (14^ος-15^ος αι), εσωτερική άποψη.

Evangelistria church (14^th-15^th C), internal view of the dome.

Ναός Ευαγγελίστριας, (14^ος-15^ος αι), εσωτερική άποψη του θόλου.

The town tissue of the original settlement seems to be very dense in a typical medieval arrangement. Even today, walking on the cobbled streets, we pass through covered passages, once under the first level of the today ruined residences. On the other hand, even though the residences are ruined, they preserve many important features. So we can take a view about the form of the late urban Byzantine architecture. The houses were built with two levels in rectangular ground plan, most of the times vertically on the slopping of the hill. Many of them had a balcony, mainly transferred by a series of small corbelled arches, the Byzantine “solaria” (comes from the Latin “solar”), a typical Byzantine architectural element. The upper level was usually built as one-room space, another typical Byzantine architectural element, known as “triklinos”. 
The wealthiest of the residences had an added tower, very useful in cases of rebellions of the population, while we can detect arrow-slits on most of them. The most likely is the added tower appeared for first time in Mystras on the “Building A” of the Palaces’ complex-set, becoming an inspiration for the later buildings**. On the other hand the added tower on the wealthy Byzantine residences seems it was something usual and perhaps an older practice, widely spread in the late antiquity. In the Athenian neighborhood, which was discovered under the Acropolis museum, the foundation of a big Byzantine mansion, or a palace, with added round tower can be found, dated in the 6th Century. 

Ioannes Frangopoulos residence (15^th C), a typical rectangular, two-storey, late Byzantine building, positioned vertically on the slopping of the hill. The projected corbels that once supported the “solario” are discerned.

Η κατοικία του «πρωτοστράτορα» Ιωάννη Φραγκόπουλου (15^ος αι), ένα τυπικό βυζαντινό μακρυνάρι, τοποθετημένο κάθετα στο πρανές του λόφου. Στη στενή όψη διακρίνονται τα φουρούσια σε σειρά τοξυλίων που έφεραν το βάρος του προβαλλόμενου «ηλιακού».

Entering to the Upper town from the Lower town, the Monemvasia’s gate.

Εισερχόμενοι στην Άνω πόλη από την Κάτω πόλη, η πύλη της Μονεμβασίας.

The west gate of the Upper town. A strong tower is guarding the entrance.

Η δυτική πύλη της Άνω πόλης. Η πύλη ήταν οχυρωμένη με ισχυρό πύργο.

Very close to this arrangement, in the area north of the Palaces, a building complex is standing. It is known as “Mansion A” or “Small Palace” and deserves an individual reference. This is a four-winged complex with an inner yard, but the wings do not belong to the same period. The oldest wing is probably the north. It consists of a rectangular fortified building with an added tower. The three-storey square tower with the brick-worked blind arch on the north façade perhaps was firstly built. It is considered that below the blind arch a “solario” was projected, due to the existence of corbels. The tower is dated at the end of the 13^th Century, the next residence at the end of the 14^th Century, and the rest of the wings at the start of the 15^th Century.

Upper town, “Mansion A” or “Small Palace”, a complex, consisted of four wings and an inner yard, successively built. The tower with the blind arch is the oldest part (13^th C). The discerned fortified residence, next to the tower, belongs to the 14^th Century.

Άνω πόλη, το «Αρχοντικό Α», γνωστό και ως «Παλατάκι». Ένα κτηριακό συγκρότημα αποτελούμενο από τέσσερις πτέρυγες γύρω από εσωτερική αυλή, διαδοχικά χτισμένο. Ο πύργος είναι το παλαιότερο τμήμα (13^ος αι). Η συνεχόμενη οχυρή κατοικία ανήκει στον 14^ο αιώνα.

A reconstructed view of the Byzantine building with the added tower, dated in the 6th Century, that its foundation was discovered in the excavation under the Acropolis museum in Athens. The added tower was perhaps a very old practice in Byzantine architecture for the wealthy mansions, widely spread in the late antiquity (the reconstruction is presented outside the museum). 

Αναπαράσταση του βυζαντινού κτηρίου με τον προστιθέμενο πύργο, του οποίου η θεμελίωση ανακαλύφθηκε στην ανασκαφή κάτω από το μουσείο της Ακρόπολης, στην Αθήνα. Η προσθήκη πύργου στις πλούσιες βυζαντινές κατοικίες  φαίνεται ότι πιθανώς ήταν μία πολύ παλιά πρακτική, συνήθης ήδη κατά την ύστερη αρχαιότητα (η εικόνα της αναπαράστασης εκτίθεται έξω από το μουσείο).

The restoration program for the Mystras monuments that gave us the Palaces in a condition like last Palaiologos locked the door before a few hours, seems to be continued. The only obsession, which we have for the function of the archaeological site is that the entire place and some of the remains would need a better care, especially about the vegetation. There are cases that vegetation is totally ready to swallow some of the non-restored yet monuments. It seems to be bad not only for the visitor, but also for the preservation of the monuments and the situation in which they will be, when the time for their restoration will come. For instance, the substantial and very typical example of the houses in Mystras, “House B”, as it is known, is not visible anymore due to the vegetation.

Laskares mansion (according to the tradition), 2006 - 2019. Slow progress for the restoration program, but… progress.

Αρχοντικό Λάσκαρη (σύμφωνα με την παράδοση), 2006 - 2019. Μάλλον αργή πρόοδος στην αποκατάσταση της οικίας, αλλά… πρόοδος. 

“House B”, older view (end of the 14^th C - start of the 15^th C). This is a rectangular building with an added tower, forming a T ground plan, in a typical arrangement for Mystras. The tower is discerned on the left. On the right, the narrow façade of the rectangular house. Today it cannot be seen due to the vegetation. «Σπίτι Β», παλαιότερη άποψη (τέλος 14^ου - αρχές 15^ου αι). Πρόκειται για ένα μακρυνάρι με προστιθέμενο πύργο, κάτοψης Τ. Ο πύργος διακρίνεται στα αριστερά, ενώ στα δεξιά είναι η μία στενή όψη του μακρυναριού. Το κτήριο σήμερα δεν είναι ορατό λόγω της υπερβολικής βλάστησης.

Internal space of a residence in Mystras.

Εσωτερική άποψη οικίας στον Μυστρά.

As has been said, Mystras is a particularly extended archaeological site. Someone will need to spend many hours for a “real” visit. There is not any monument that its value could be evaluate as less important than another. Even though, the ruined citadel at the top of the hill that to reach it, after walking for hours in the settlement, seems very difficult due to the extremely steep cobbled street, deserves a visit. At least, the view to the northeast Peloponnese, to the city of Sparta and to the top of Mt Taygetos is amazing. However it is the point where it all began!

Mystras was named an UNESCO World Heritage Site in 1989.

Citadel of Mystras (1249), the gate-house of the enclosure, internal view.

Κάστρο - ακρόπολη Μυστρά, ο πύργος της πύλης, άποψη από το εσωτερικό του περιβόλου.

Citadel of Mystras (1249), part of the enclosure.

Κάστρο - ακρόπολη Μυστρά (1249), τμήμα του περιβόλου.

View to the settlement from the citadel. The Palaces and the Diocese are discerned.

Άποψη οικισμού από την ακρόπολη. Διακρίνονται τα Παλάτια και το συγκρότημα της Μητρόπολης.

*As a Byzantine settlement could be also considered Chora in Patmos island, but it is a different case, talking about Aegean Sea architecture, a distinct long tradition.

**This type perhaps could be considered as responsible for the form of the fortified residences in the Peloponnese, during its Turkish rule period, but also for some of the fortified forms in Mani region.

Μυστράς, εκεί που το Βυζάντιο ανασαίνει ακόμα ή

ο απόηχος της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας στο σήμερα

Βυζάντιο, η χιλιόχρονη αυτοκρατορία. Τι πραγματικά απομένει και που μπορεί κάποιος να ανιχνεύσει τα ίχνη της; Που αυτά τα ίχνη παραμένουν ζωντανά και η αυτοκρατορική αύρα πλανιέται στον αέρα; Ποιος είναι ο τόπος που ο χρόνος έχει σταματήσει αιώνες πριν ή σωστότερα επανήλθε αιώνες πριν; Το 1460 ο Μυστράς παραδίδεται στους Τούρκους και το Βυζάντιο περνά οριστικά στην ιστορία. Το 1953 οι τελευταίοι κάτοικοι εγκαταλείπουν τον Μυστρά. Η πολιτεία μετατρέπεται σε αρχαιολογικό χώρο και εκείνη η… αυτοκρατορική αύρα δειλά αρχίζει πάλι να πνέει. Σήμερα η νεκρόπολη του Μυστρά μπορεί με βεβαιότητα να θεωρηθεί ότι είναι το μέρος που το Βυζάντιο ακόμα ανασαίνει. Πιθανώς δε, το μόνο μέρος στον Ελλαδικό χώρο που υπάρχει αυτή η αίσθηση*.

Ο Μυστράς ήταν ένας οχυρωμένος βυζαντινός οικισμός, δυτικά της σημερινής πόλης της Σπάρτης, στο νομό Λακωνίας. Θα τον συναντήσουμε χτισμένο σε φυσικά οχυρό λόφο στους πρόποδες του Ταΰγετου. Ο λόφος κατοικήθηκε για πρώτη φορά το 1249, όταν ο Φράγκος ηγεμόνας του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, Γουλιέλμος Βιλεαρδουίνος (ο επονομαζόμενος και «Καλαμάτας») έχτισε το κάστρο στην κορυφή του λόφου. Το 1259 οι βυζαντινοί που επανέρχονταν στο προσκήνιο μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους δυτικούς το 1204, νίκησαν τους Φράγκους στη μάχη της Πελαγονίας και ο Γουλιέλμος πιάστηκε αιχμάλωτος. Αναγκάστηκε έτσι το 1262 να παραχωρήσει το κάστρο του Μυζηθρά, όπως λεγόταν αρχικά ο λόφος, στους Βυζαντινούς. Τα επόμενα χρόνια μία ολόκληρη πολιτεία χτίστηκε στο πρανές του λόφου κάτω από το κάστρο, το οποίο μετατράπηκε στην ακρόπολη του οικισμού. Το 1289 ο Μυστράς έγινε η έδρα του Βυζαντινού διοικητή της Πελοποννήσου και το 1349 ιδρύθηκε το Βυζαντινό Δεσποτάτο του Μυστρά. Πρώτος Δεσπότης ήταν ο Μανουήλ Καντακουζηνός, ενώ το 1383 την διοίκηση του Δεσποτάτου αναλαμβάνει η αυτοκρατορική δυναστεία των Παλαιολόγων με τον Θόδωρο Παλαιολόγο. Το 1448, ο Δεσπότης Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στέφεται Αυτοκράτορας στη Μητρόπολη του Μυστρά και αναχωρεί για την Κωνσταντινούπολη. Ήταν ο τελευταίος Βυζαντινός Αυτοκράτορας.

Η πολιτεία άκμασε για δύο περίπου αιώνες ως εμπορικό και πνευματικό κέντρο, χωρίς όμως να χάσει τη λάμψη του ακόμα και κατά την Οθωμανική περίοδο διακυβέρνησης. Η παρακμή ξεκινά το 1770 όταν Τουρκαλβανοί μισθοφόροι επιφέρουν μεγάλες καταστροφές στην πόλη κατά τη διάρκεια των Ορλοφικών.

Βέβαια, στην πραγματικότητα, ο Μυστράς είναι ένας υστροβυζαντινός οικισμός, αλλά είναι ο μόνος που διασώζεται σε τέτοια έκταση διατηρώντας ταυτόχρονα σπάνια και σημαντικά στοιχεία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής σε αυθεντική μορφή, όπως οχυρώσεις, καθολικά μοναστηριών, μεσαιωνικά αρχοντικά και κατοικίες και φυσικά το συγκρότημα των Παλατιών. Εκτός από τους ναούς, τα περισσότερα κτήρια βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση, αλλά ένα πρόγραμμα αποκατάστασης τρέχει εδώ και πολλά χρόνια. Μέρος αυτού του προγράμματος είναι και η αποκατάσταση των Παλατιών στην αρχική τους μορφή, όπως επίσης και άλλες παρόμοιες δράσεις, όπως η αποκατάσταση του αρχοντικού Λάσκαρη. Από την άλλη, οι οχυρώσεις και ο πολεοδομικός ιστός σώζεται σε υψηλό επίπεδο. Έτσι, αν συνυπολογίσουμε την καλή σχετικά κατάσταση των ναών και τις αποκαταστάσεις, ο οικισμός βρίσκεται σε θέση να μας παράσχει μία πραγματικά πολύ καλή και τεκμηριωμένη εικόνα της υστεροβυζαντινής αρχιτεκτονικής αλλά και της καθημερινής ζωής.

Ο Μυστράς αποτελείται από το κάστρο-ακρόπολη στην κορυφή του λόφου, την Άνω πόλη και την Κάτω πόλη. Δηλαδή υπάρχει μία τριπλή αμυντική οχύρωση που περιλαμβάνει τα εξωτερικά τείχη, το τείχος που χωρίζει την Άνω και την Κάτω πόλη και βέβαια την ακρόπολη.

Τα σημαντικότερα κτήρια στον οικισμό είναι τα Παλάτια. Τα Παλάτια του Μυστρά συγκροτούν ένα μοναδικό σύνολο για τον Ελλαδικό χώρο, πιθανώς ακόμα και για όλα τα πρώην βυζαντινά εδάφη. Θα αφήσουμε έξω την Κωνσταντινούπολη, καθώς δεν την έχουμε επισκεφθεί, όπου για παράδειγμα σώζεται το Παλάτι του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, γνωστό σήμερα ως Τεκφούρ Σαράι, δηλαδή το Παλάτι του Απίστου.

Το κτηριακό συγκρότημα των Παλατιών βρίσκεται σε ένα φυσικό πλάτωμα, στο κάτω άκρο της Άνω πόλης. Εμφανίζει κάτοψη σχήματος Γ και βέβαια τα κτήρια που το αποτελούν έχουν χτιστεί σε διαφορετικές περιόδους, ανάμεσα στα έτη 1250-1460. Μπορούμε να διακρίνουνε τρείς κτηριακές φάσεις. Το παλαιότερο είναι το ανατολικότερο και είναι γνωστό ως «Κτήριο Α», το οποίο και δεν περιλήφθηκε στο αναστηλωτικό πρόγραμμα, παραμένοντας έτσι ερείπιο. Πρόκειται για κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, δύο επιπέδων, όπου στη δυτική του πλευρά φέρει προστιθέμενο τετράγωνο πύργο. Θεωρείται ότι το πιθανότερο είναι να έχει χτιστεί κατά την Φραγκική περίοδο του Μυστρά. Στην ίδια περίοδο φαίνεται να ανήκει το «Κτήριο Β», το μοναδικό δωματοσκέπαστο κτήριο του συγκροτήματος. Δεν βρισκόταν σε επαφή με το προηγούμενο, αλλά λίγα μέτρα μακριά στην ίδια πτέρυγα, ανατολική, του Γ της κάτοψης. Είναι μία κατασκευή δύο επιπέδων, σχήματος Γ, στην βόρεια όψη του οποίου εφάπτεται οχυρός πύργος. Η ανατολική πτέρυγα συμπληρώθηκε με το πυργοειδές «Κτήριο Γ», το οποίο υψώθηκε στο κενό ανάμεσα στα δύο προηγούμενα και σε επαφή με αυτά και με το «Κτήριο Δ» που χτίστηκε στο δυτικό άκρο της πτέρυγας. Το «Κτήριο Δ» θεωρείται ως το Παλάτι του Δεσπότη Καντακουζηνού. Πρόκειται για διευρυμένο ορθογώνιο κτίσμα που φέρει πέτρινο εξώστη στη βόρεια όψη πάνω σε τοξοστοιχία. Το τελευταίο τμήμα του συγκροτήματος που συμπλήρωσε την τελική του μορφή, ήταν η δυτική πτέρυγα, η οποία αποτέλεσε το Παλάτι των Παλαιολόγων. Αποτελεί μία εντυπωσιακή κατασκευή με έναν παρόμοιο εξώστη στην ανατολική όψη, οποίος όμως φέρεται από τοξοστοιχία, δύο επιπέδων. Το κτήριο, γνωστό ως «Κτήριο Ε» έχει ημιυπόγειο και δύο στάθμες. Το ημιυπόγειο και το πρώτο επίπεδο φαίνεται ότι χωρίζονταν σε μικρότερους χώρους, αλλά η ανώτερη σταθμη ήταν χτισμένη ως μονόχωρη. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι πρόκειται για την Αίθουσα του Θρόνου. Μία κόγχη μάλιστα, πιθανώς το σημείο που ο θρόνος ήταν τοποθετημένος, συνηγορεί στην άποψη αυτή.

Τα παραπάνω είναι τα σπουδαιότερα κτήρια του συγκροτήματος των Παλατιών. Όμως γύρω από αυτά, σε επαφή ή όχι, υπάρχουν και άλλα υπολείμματα κτηρίων, που πιθανώς είχαν χτιστεί ως βοηθητικά. Παράδειγμα το κτήριο που στέκεται στα δεξιά μας εισερχόμενοι στο χώρο της πλατείας, το οποίο φέρει γωνιακό κυκλικό πύργο με τοξοθυρίδες, προφανώς για τον έλεγχο της εισόδου στο χώρο.

Όμως ιδιαίτερη σημασία για τον Μυστρά έχουν και οι βυζαντινοί ναοί που σώζονται, ορισμένοι από αυτούς κάποτε καθολικά μονών. Οι ναοί αυτοί είναι σημαντικοί όχι μόνο για την αρχιτεκτονική τους αλλά και για τις τοιχογραφίες που παρουσιάζουν την Παλαιολόγια τέχνη στη ζωγραφική.

Στη νοτιοανατολική γωνία της Κάτω πόλης θα συναντήσουμε τη Μονή της Περιβλέπτου. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του μοναστικού ιδρύματος είναι ότι ο πύργος της μονής συμπίπτει με έναν από τους πύργους του εξωτερικού τείχους της πόλης. Το μοναστήρι ιδρύθηκε το τρίτο τέταρτο του 14^ου αιώνα και ο ναός χρονολογείται στην ίδια περίοδο. Πρόκειται για τρίοκογχο, δικιόνιο, σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό, με τρούλο. Οι τοιχογραφίες του διακρίνονται για τα προσεκτικά δουλεμένα χρώματα και τις κομψές, γεμάτες ευγένεια και ρυθμό μορφές.

Στη βορειοδυτική γωνία της Κάτω πόλης στέκεται η μονή Βροντοχίου. Το Βροντόχιον ήταν το ισχυρότερο και πλουσιότερο μοναστήρι στον Μυστρά. Το πρώτο καθολικό της μονής ήταν οι Άγιοι Θεόδωροι, χτισμένο στον οκταγωνικό βυζαντινό ρυθμό, ρυθμός που επιτρέπει την κτίση μεγάλου τρούλου, άρα και μεγαλύτερων διαστάσεων χώρο κάτωθεν, το βήμα. Χρονολογείται στο τέλος του 13^ου αιώνα. Στις αρχές του 14^ου αιώνα χτίζεται ένα νέο καθολικό, η εκκλησία της Παναγίας της Οδηγήτριας, γνωστότερης ως Αφεντικό. Το μνημείο είναι χτισμένο στον μικτό τύπο του Μυστρά, δηλαδή συνδυάζει στα κατώτερα το ρυθμό της βασιλικής με το τετρακιόνιο, εγγεγραμμένο τετράγωνο στα ανώτερα. Ο ναός φέρει πέντε τρούλους που χαρακτηρίζουν τον τύπο αυτό, ενώ στη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά εφάπτονται ημιυπαίθριες στοές. Τον 14^ο αιώνα, εκείνη της νότιας όψης μετατράπηκε σε κοιμητηριακό παρεκκλήσι. Η Οδηγήτρια διασώζει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες (1312-1322), ορισμένες από τις οποίες συνδέονται με την τέχνη της Κωνσταντινούπολης.

Κοντά στη σημερινή κυρίως πύλη της πολιτείας είναι χτισμένο το συγκρότημα της Μητρόπολης. Πρόκειται για οχυρό κτηριακό σύμπλεγμα, αποτελούμενο από τον καθεδρικό ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο και τα μέγαρα της Μητρόπολης. Ο Άγιος Δημήτριος είναι ο αρχαιότερος ναός στον Μυστρά. Χτίστηκε περίπου το 1270 για να ανακαινιστεί το 1291/2. Η τελική μορφή του μνημείου ανήκει στον 15^ο αιώνα. Σύμφωνα με την παράδοση εδώ στέφθηκε ο τελευταίος βυζαντινός Αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Ο ναός αρχιτεκτονικά ακολουθεί τον μικτό τύπο του Μυστρά (βλ. παραπάνω). Οι τοιχογραφίες του ναού είναι ιδιαίτερα σημαντικές και χαρακτηρίζονται από ποικιλία τεχνοτροπιών, η οποία οφείλεται στις διαφορετικές περιόδους (τέλη 13^ου, αρχές 14^ου αι.) και στα διαφορετικά εκφραστικά μέσα των ζωγράφων που τις δημιούργησαν. Τα υπόλοιπα κτήρια ανήκουν στην Οθωμανική περίοδο του οικισμού.

Το μοναστήρι της Παντάνασσας βρίσκεται κοντά στο τείχος που χωρίζει την Άνω και την Κάτω πόλη. Το καθολικό της μονής ακολουθεί επίσης τον μικτό τύπο του Μυστρά (βλ. παραπάνω). Η μονή αποτελεί ίδρυμα του πρωτοστράτορα, Ιωάννη Φραγκόπουλου και χρονολογείται στο 1428. Το μνημείο φέρει στοιχεία από τη γοτθική αρχιτεκτονική, όπως η διακόσμηση στις κόγχες του ιερού. Οι τοιχογραφίες εμπνέονται από την Οδηγήτρια και την Περίβλεπτο. Οι κατώτερες ανήκουν στον 17^ο-18^ο αιώνα.

Σημαντικές εκκλησίες θεωρούνται και οι ναοί της Αγίας Σοφίας και της Ευαγγελίστριας. Η πρώτη αποτελούσε καθολικό μονής, χτισμένο στην περιοχή των Παλατιών, το οποίο πιθανώς ταυτίζεται με τη μονή του Ζωοδότη Χριστού. Κτήτορας της μονής ήταν ο πρώτος Δεσπότης του Μυστρά, Μανουήλ Καντακουζηνός και χρονολογείται στον 14^ο αιώνα. Ο ναός είναι δικιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος με πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία. Από τις τοιχογραφίες του εντυπωσιακή είναι η μνημειώδης παράσταση του Χριστού, στην κόγχη. Η Ευαγγελίστρια είναι ιδίου ρυθμού, ενώ τα υπολείμματα των τοιχογραφιών της χρονολογούνται στο τέλος του 14^ου ή στις αρχές του 15^ου αιώνα.

Ο αρχικός πολεοδομικός ιστός της βυζαντινής πολιτείας φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα πυκνός, αναπτυγμένος σε μία τυπική μεσαιωνική διάταξη. Ακόμα και σήμερα περπατώντας τα καλντερίμια της νεκρόπολης, συναντάμε πολλά στεγασμένα περάσματα κάτω από τους ορόφους των ερειπωμένων κτηρίων του οικισμού. Από την άλλη πλευρά, παρά το ότι οι κατοικίες είναι ερειπωμένες, καταφέρνουν να διασώζουν πολύ σημαντικά στοιχεία. Έτσι τελικά έχουμε στα χέρια μας ένα εκτεταμένο σύνολο, ικανό να μας πληροφορήσει σε υψηλό επίπεδο για την υστεροβυζαντινή αρχιτεκτονική. Οι οικίες είναι ορθογωνικής κάτοψης, δύο στάθμεων, τοποθετημένες κάθετα στο πρανές του εδάφους οι περισσότερες. Πολλές από αυτές έφεραν πέτρινο εξώστη προς την πλευρά της θέας, στηριζόμενο κυρίως σε σειρές από εξέχοντα τοξύλια, τον βυζαντινό «ηλιακό», ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό στοιχείο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Η άνω στάθμη των κατοικιών ήταν μονόχωρη συνήθως, συνιστώντας ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, τον «τρίκλινο».
Οι πλουσιότερες δε από τις κατοικίες έφεραν και προστιθέμενο οχυρό πύργο, πολύ χρήσιμο σε περιπτώσεις που τα φτωχότερα στρώματα στασίαζαν, ενώ διακρίνονται τοξοθυρίδες στις περισσότερες από αυτές. Το πιθανότερο είναι ο οχυρός εφαπτόμενος πύργος να εμφανίστηκε πρώτη φορά στον Μυστρά με την κτίση του «Κτηρίου Α» στο συγκρότημα των Παλατιών**. Βέβαια, φαίνεται ότι ο προστιθέμενος πύργος δεν ήταν κάτι άγνωστο στη βυζαντινή αρχιτεκτονική. Στην ανασκαφή κάτω από το μουσείο της Ακρόπολης στην Αθήνα έχει βρεθεί η θεμελίωση μία μεγάλης βυζαντινής οικίας ή παλατιού, χρονολογημένης στον 6ο αιώνα, η οποία έφερε στρογγυλής διατομής πύργο. Θεωρείται δε ότι ο πύργος σε παρόμοιας κλίμακας κατοικίες ήταν σύνηθες στοιχείο κατά την ύστερη αρχαιότητα.

Παρόμοιας οχυρής διάταξης είναι και το «Αρχοντικό Α», γνωστό και ως «Παλατάκι», ένα κτηριακό σύμπλεγμα νότια των Παλατιών. Αποτελείται από τέσσερις πτέρυγες γύρω από μία εσωτερική αυλή, αλλά θεωρείται ότι έχει χτιστεί διαδοχικά. Η παλαιότερη πτέρυγα είναι η βόρεια, την οποία σχηματίζει μία μακρόστενη οικία με εφαπτόμενο τετράγωνο πύργο. Ο πύργος είναι το πρώτο μέρος που χτίστηκε από το συγκρότημα στο τέλος του 13^ου αιώνα. Στην βόρεια όψη του φέρει τυφλό αψίδωμα με κεραμοπλαστική διακόσμηση, ενώ φαίνεται πως στη βάση αυτού εξείχε «ηλιακός», αν κρίνουμε από τα φουρούσια που εξέχουν στο σημείο αυτό. Η συνεχόμενη κατοικία χρονολογείται στο τέλος του 14^ου αιώνα και οι υπόλοιπες πτέρυγες στις αρχές του 15^ου αιώνα.

Το αναστηλωτικό πρόγραμμα στη βυζαντινή πολιτεία, το οποίο μας παρέδωσε το συγκρότημα των Παλατιών λες και μόλις κλείδωσε ο Παλαιολόγος την πόρτα για να φύγει για την Κωνσταντινούπολη, δείχνει να συνεχίζεται, έστω και μετ’ εμποδίων. Ας ελπίζουμε ότι θα ολοκληρωθεί και πολλά περισσότερα κτίσματα θα αναδειχθούν στην αυθεντική τους κατάσταση. Η μόνη ένσταση που έχουμε για τον αρχαιολογικό χώρο είναι ότι θα χρειαζόταν μία παραπάνω φροντίδα όσον αφορά το θέμα της βλάστησης. Υπάρχουν κτήρια που στην κυριολεξία έχουν χαθεί μέσα σε αυτή, πράγμα κακό όχι μόνο για τον επισκέπτη που χάνει σημαντικές εικόνες για μία ολοκληρωμένη επίσκεψη, αλλά και για την κατάσταση των μνημείων. Δεν έχουμε συναντήσει λίγα κτίσματα από προηγούμενους αιώνες που κατέρρευσαν λόγω φθοράς από αυτόν ακριβώς τον λόγο. Παράδειγμα το εντυπωσιακό και πολύ χαρακτηριστικό για τον Μυστρά «Σπίτι Β», όπως είναι γνωστό, το οποίο η βλάστηση έχει καταστήσει μη ορατό πλέον. Βέβαια, για κάποιον περίεργο λόγο, στην Ελλάδα τα κάστρα θυμίζουν περισσότερο ανθοδοχεία με τόσα δέντρα, παρά αρχαιολογικούς χώρους. Ειδικά μάλιστα, αν σκεφθούμε ότι τα δέντρα δεν είχαν καμία θέση τόσο μέσα στα κάστρα, όσο και στους μεσαιωνικούς οικισμούς… καταλαβαίνουμε για τι παραποίηση εικόνας μιλάμε.

Τελειώνοντας αυτό το σημείωμα, πρέπει να ειπωθεί ότι ο Μυστράς αποτελεί έναν ιδιαίτερα εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο, έτσι κάποιος πρέπει να ξοδέψει πολύ χρόνο για μία ολοκληρωμένη επίσκεψη. Επίσης τα μνημεία του είναι όλα ίσης αξίας και είναι δύσκολο για τον επισκέπτη να παρακάμψει κάποιο και να προχωρήσει στο επόμενο. Ακόμα και η ερειπωμένη ακρόπολη-κάστρο στην κορυφή του λόφου, στην οποία δεν είναι και το ευκολότερο πράγμα να φθάσει κανείς λόγω του ιδιαίτερα ανηφορικού καλντεριμιού που οδηγεί εκεί, αξίζει μία επίσκεψη. Από το κάστρο η θέα προς τον κάμπο της Σπάρτης, τον Πάρνωνα απέναντι και στις κορυφές του Ταΰγετου είναι μαγευτική. Άλλωστε, μην ξεχνάμε, είναι το σημείο από όπου όλα ξεκίνησαν!

Ο Μυστράς ανήκει στον κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1989.

*Ως βυζαντινός οικισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί και η Χώρα της Πάτμου, αφού το νησί δεν πέρασε Οθωμανική περίοδο και μεγάλο μέρος του οικισμού χρονολογείται στη βυζαντινή περίοδο, τουλάχιστον από άποψη πολεοδομικού ιστού και διάταξης των οικικών.

**Ο τύπος αυτός πιθανώς να μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνος για τη μορφή των οχυρών κατοικιών της προεπαναστατικής Πελοποννήσου, αλλά ως ένα σημείο και για ορισμένες αμυντικές μορφές της Μάνης.