Donjons, the dominant towers of medieval military architecture - Ακρόπυργοι, το δεσπόζον στοιχείο της δυτικοευρωπαϊκής στρατιωτικής αρχιτεκτονικής του Μεσαίωνα

texts- images: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography

languages: English, Ελληνικά

As keep is known the main tower of a medieval castle, also known as great tower. Originally, it was the only tower of the fortress, and also the only building inside the enclosure. It served the residential needs of the castle’s lord and his family, while in the course of the centuries and the change of living conditions, the residence moved to a different building, known as palas. However, in any case, the palas was placed attached to the keep, as it was the strongest point of the castle, and was served as the last shelter of the residents in case of invasion. In addition, the keep was engaged with a key role of the entire complex’s defense.

However, let’s try to unfold our story. The word keep is a neologism for the medieval era, as it is in use after the 18^th Century. The original term was donjon, a French word, originated from the Latin word dominant, while is the origin of the English word dungeon, that means a dark prison-cell. The corresponding term in German is bergfried.

The development of donjons is directly connected with the development of castles. The origin of these complicated building complex-sets, off to the north of the Pyrenees and the Alps, are lost in the mists of time, but can be mainly detected in three early types of defensive structures. The grόd, the bergfried and the motte and bailey castle.

Grόd can be considered as the oldest, and usually was a circular enclosure, consisted of earth ramparts, wooden walls, a well-guarded gate and a motte. The term is Slavic, and can refer to a small fortified site or to an entire town.

Germany, Rhine valley, Marksburg castle (1231). The slim, high donjon, rising above the wings of the complex, is discerned. It is standing in 39 m height, and in 6X6 m ground plan. It is rising in the middle of the inner enclosure, in a form, which is referring to the early-built bergfrieds. The lower part of the donjon is dated in the 12^th Century, and probably, this was the original building, around which the complex was built.

 Γερμανία, κοιλάδα του ποταμού Ρήνου, κάστρο Marksburg (1231). Διακρίνεται ο λεπτός και ψηλός ακρόπυργος που εξέχει μέσα από τις πτέρυγες του συμπλέγματος. Έχει ύψος 39 μέτρα και διαστάσεις κάτοψης 6 Χ 6. Στέκεται στο μέσο του εσωτερικού περιβόλου, με τη μορφή του να παραπέμπει στα πρώιμα bergfried. Η κτίση των κατώτερων τμημάτων του ακρόπυργου τοποθετείται στο 12^ο αιώνα και μάλλον πρόκειται για το αρχικό κτίσμα γύρω από το οποίο χτίστηκε το κάστρο.

The motte and bailey castles, perhaps originated from the circular, early Eastern fortifications, were developed during the 10^th Century. They consisted of a wooden tower, which was standing on the top of a motte (=a raised earth mound), essentially the first kind of donjon, and the enclosure, made by wooden beams, known as palisade, with its fortified gate. When the terrain was suitable, the enclosure was standing in circular shape. Nevertheless, there were more complicated forms, with two, sometimes more, successively placed enclosures. In this phase, the donjon was not only a defensive building, but it also housed the residence of the lord.

The construction of the first motte and bailey castles is attributed to Vikings, who settled Normandy, known as Normans, Norsemen or Northmen. On the other hand, it is not unlikely, Angevins, also in the today French area, namely in the Loire valley, had already developed this fortification type before Normans did. Certainly, similar constructions have been detected, except for the Slavic grόdy in the Eastern Europe, in other places, like the fortified mottes with surrounding ditch in Trelleborg, Denmark. However, the point is that this type of fortification seems also was developed in the French lands of Anjou and Normandy. From these places, the type passed in Britain, when Normans conquered the islands in 1066. So, the first documented sample of donjon, must be detected in these lands. Must be noted that William the Conqueror carried to England an entire wooden castle in parts.

In the 11^th Century, the stone gradually substituted the wood as the main building material. Originally, this substitution was only about the donjons, while later was expanded to the gate and to its fortification, as well as to the enclosure. Let’s quote at this point, the paradigm of the Dutch castle of Heeswijk, where in its position, since already 1080, a manmade earth construction was standing, protected by palisade, and surrounded by ditch, while a stone donjon dominated the fortress.

Germany, area off to the west of Koblenz, Rhine valley, the donjon of Nassau castle. The castle was built around 1100. This is the cradle of the royal house of Holland, but also of Luxembourg. The donjon is dated around 1300, standing on the edge of the fortification, with 4 bartizans, one on each corner. The added polygonal turret contains the staircase, while it is one more element of the donjon’s defensive power.

 Γερμανία, περιοχή κοιλάδας ποταμού Ρήνου, δυτικά της πόλης Koblenz, ο ακρόπυργος του κάστρου Nassau. Το κάστρο χτίστηκε περίπου το 1100 και είναι η κοιτίδα του βασιλικού Οίκου της Ολλανδίας, αλλά και εκείνου του Λουξεμβούργου. Ο ακρόπυργος που χρονολογείται περίπου στο 1300 στέκεται στην άκρη της οχύρωσης, φέροντας τέσσερις πυργίσκους (κλουβιά) στο ανώτατο επίπεδο, από έναν σε κάθε γωνία. Το εφαπτόμενο πολυγωνικό πυργάκι περιέχει το κλιμακοστάσιο, ενώ προσθέτει στην αμυντική ικανότητα του πύργου.

Until the 12^th Century, donjons were built in square ground plan. This practice seems changing when Richard I the Lionheart built a polygonal, almost round donjon in Chateau Gaillard, Normandy. This construction can be considered as turning point for the development of round shaped donjons. The advantage of the round shaped masonries is the efficiently resistance against the catapults projectiles, while they have not vulnerable corners. Despite of, it is considered that the idea of the round corners moved to the west following the crusaders, must be noted that they were known in the Roman period.  

Actually, a key role for the change of the shape the masonries’ application played. Using stone as building material, people simultaneously managed to build bigger constructions, so the mottes could not suffered the weight of the stone-towers anymore. So, gradually, the older type constructions abandoned, and the castle began building in the form we found them in later times. Nevertheless, donjons continued to serve the last defense line. So as these massive towers became increasingly popular in England and in France all the older type fortifications were totally abandoned.

The first stone-donjons consisted of three parts, at least. A great hall, the aula, which was used as reception area and court hall, the private rooms, the camera, and a small chapel, the capella.

It is worth noting that in some regions, the shell-keep was the intermediate stage between the wooden and the stone donjons. It was a round enclosure, indoor empty, built on the top of a hill.

Stahleck castle, in Rhine valley, Germany. The round donjon, 11.3 m in diameter is discerned. The enclosure and the donjon constitute a substantial example of the defensive architecture of Hohenstaufen period.

 Το κάστρο Stahleck στην κοιλάδα του ποταμού Ρήνου, στη Γερμανία. Διακρίνεται ο κυκλικής διατομής ακρόπυργος του κάστρου, διαμέτρου 11,3 μέτρων. Το εξωτερικό τείχος και ο ακρόπυργος αποτελούν εξέχοντα δείγματα της οχυρωματικής τέχνης, της περιόδου των Hohenstaufen.

The last one of the pre-mentioned early fortifications was the bergfried. As bergfrieds were known slim, high towers, built on the borders of the Roman Empire with the German nations. It is considered that they were the origin of the donjons, which can be found in the subsequent castles, built in the Holy Roman Empire of the German nation, as many of them were constructed in the same shape. As has been already said, this is the term that the German language prefers for the donjon. The bergfrieds, gradually became bigger, dominating the fortresses. Speculations have been expressed that the bergfrieds were originally built as lone standing wooden towers, later made by stone, and some of them gradually were used as residences, as well as, on the contrary to the French donjons, the German such type of towers were part of the first defense line. However, by the 13^th Century, the stone bergfrieds became more common, and many of them were evolved into castles. This is not rare evolution, as many lone-standing towers in Europe were converted like this.

In general, it seems there is evidence that the Slavic fortifications influenced the west military architecture, probably due to Normans, who came in contact with both part of Europe, the west and the east.

Until the 70s we believe that the older known, stone donjon in Europe was in Langeais, in the Loire valley, France, built by Fulk Nerra, probably in 992-994, as part of a motte and bailey castle with earth and wooden ramparts. Nevertheless, Andre Chatelain, in “Chateaux Forts” (Paris 1983), noted that the tower in Langeais was in fact one of the stone residences of Fulk. Both of them were built in rectangular ground plan, without openings on the ground floor, with high-positioned entrances, while buttresses have been placed to reinforce the masonries. These donjons dominated both fortified sites of Fulk. On the other hand, it is not sure that Fulk Nerra, known as Black Knight, had the honor to build the older known stone donjon, as the count of Blois probably owned a stone residence, dated in earlier times than the Fulk’s donjons. The count’s donjon was rather a construction, built at the start of the 10^th Century. It was standing in Doue-la-Fontaine, in an area between that of the count of Blois and that of the count of Anjou, Fulk I, known as “the Red”. So, perhaps it was built by one of them, when a fire destroyed an older wooden structure. This donjon had not openings on the ground floor and the entrance was also high-positioned, exactly as in the tower of Langeais.

It is worth noting that William Anderson, in “Castles of Europe” (London 1980) underlined that Nerra chose to use stone as building material, not only for defense reasons, but also to increase his prestige against the rest nobles. However, his fortress was standing in neuralgic site, so as to preserve the area’s control and simultaneously very strong to be occupied. The rest nobles were impressed and very soon began imitating him. Stone cannot be burnt or rotted, like the wood. On the other hand, stone was an expensive material and sometimes hard to be found. 

Germany, Mosel valley, Thurant castle (1197). This is a building complex with two donjons, one for each inner enclosure. This quaintness, although it is not the only one example, is due to the fact that the castle was owned by two families.

Γερμανία, κοιλάδα του ποταμού Μόζελα, κάστρο Thurant (1197). Πρόκειται για κτηριακό συγκρότημα το οποίο φέρει δύο ακρόπυργους, οι οποίοι αντιστοιχούν σε ισάριθμους εσωτερικούς περιβόλους. Η ιδιορρυθμία αυτή -χωρίς να είναι το μοναδικό παράδειγμα- οφείλεται στη διαίρεση του κάστρου, λόγω διπλής ιδιοκτησίας.

So, the castles gradually developed, surrounding the donjons. By the 12^th Century, donjon was the really dominant element in these complexes. While in motte and baileys castles, the donjon was placed in the middle of the enclosure, later a position on an invulnerable corner of the enclosure was preferred. In this way, donjon was directly connected with the walls and could take place in the first defense line, as well as it was always connected with one of the rest buildings of the complex. Certainly, it continued being the last shelter in case of invasion. Important evolution also was the projected from the walls donjons, as flanking towers. This was a new idea, coming from the East with the crusaders, widespread in entire Europe, especially by the 13^th Century. The rest of the wall towers followed the donjons to their move, and since that time they were also built as projected from the walls structures. 

It is worth noting that there were castles, which had two donjons, especially in the land of the German Empire, where the institution of the divided castles was active. There were such paradigms also in central France. Each section of the same castle was owned of different branch of the same family, although sometimes these castles were occupied by two different families. These castles in German were known as ganerbenburgen. A typical example is the castle Thurant, in Mosel valley, Germany, with two round donjons, one for each section, as well as the castle Eltz in the same region, which was divided in four sections, one for each branch of the same family. Nevertheless, Eltz has only one donjon, built in the type of the tower-residence, which originally was the only one building of the complex. In addition, must be mentioned that there were castles without donjon, at least in the exact meaning of the term.

By the 13^th century, many donjons evolved into gate-towers, that means towers, guarding the gates, the most vulnerable site of the enclosure. The tower-gate of the Harlech castle, Wales, is considered as a substantial example, served as donjon as well as the residence of the castellan. This is a construction, built in the type of the great towers that on the main body, four round turrets were added, two of them facing the internal space of the enclosure and two of them as the flanking towers of the gate.

The donjon and a part of the walls of Reichsburg castle. It is located in Mosel valley, Germany. Bartizans are projected of the impressive donjon, while the upper level timidly projects on a series of small arches. The castle was built in 1020 as an imperial fortress.

Ο ακρόπυργος και ένα τμήμα των τειχών του κάστρου Reichsburg. Βρίσκεται στην κοιλάδα του ποταμού Μόζελα στη Γερμανία. Ο εντυπωσιακός ακρόπυργος φέρει γωνιακούς πυργίσκους (κλουβιά) στην ανωδομή του, η οποία εμφανίζει δειλή προβολή πάνω σε τοξύλια. Το κάστρο χτίστηκε το 1020 ως αυτοκρατορικό.

Since already the first appearance of the donjons, in the course of the centuries, the towers were evolved, being built in different shapes, but always dominating the complexes. So, there were square, rectangular, and round donjons, built in enlarged ground plans or not, sometimes battlemented, supported by buttresses, with bartizans, and added turrets. Some of these added turrets were built as bastions, known as little donjons. When donjons were constructed in bigger dimensions, except for the residence of the lord, they also contained a great hall, rooms, storage rooms, as wells as space for the guards and a chapel. The upper levels were often projected on a series of arches, in the type of machiculis (French term). The thickness of the masonry was such that the catapults could not to demolish them. The only vulnerable part was perhaps the wooden roofs. For this reason they were protected by battlemented parapets, while during the sieges they were covered by refractory materials. The door was always high-positioned, although most of the times, the entrance was allowed through an adjacent building. The lower parts of the masonry were often reinforced with sloping structures, element originated from the East. The façades were characterized by the loopholes and the almost total absence of openings. The openings were always opened on the sides, which faced the internal space of the enclosure.

Some other defensive elements of the donjons were the projected structures like the bretèche, and the box-machicolations, which substituted similar wooden structures, first-constructed during the 12^th Century. Machicoulis, bretèche, bartizans and box machicolation allowed the defenders to use openings in the floor to control the face of the wall or the gate. It is considered that the box-machicolations and the bartizans came from the late gothic, military architecture.

The ground floors were vaulted, as firebreak constructions, but also for stability, while wells could be found there. The water was useful, despite the obvious reasons, to get wet the wooden parts or to put out fires of the flaming projectiles during a siege.

Even though, the knowledge for plumbing was known since already the Roman period, such type installations were rare, as the cleanliness was not a priority of the people during that period. Nevertheless, there were donjons with sewerage. The wastewaters ended up in a tank, placed in the foundation of the tower. So the famous dungeons from the movies, never was existed. On the contrary, dungeons were placed only at the top of the towers, because it was difficult for the prisoners to escape, due to the height. The prisons moved in the basements only during the Renaissance era.

The communication between the floors was allowed through mobile ladders, while later by stairs, contained in the thickness of the masonries. Sometimes, added towers were built, containing the staircase. These constructions were narrow, very steeping, spiral-shaped and clockwise, so as the move of the right hand to be particularly hard, as the attackers were trying to climb and simultaneously to fight with the sword on their hand. On the contrary, this arrangement made it easy for the defenders. So, we can detect that the donjons had their own individual defense system.

The best way of sieging a tower was the undermining its foundations, digging a long tunnel, and also the blockade, until the supplies finish.

Germany, Rhineland-Palatinate state, the donjon of Bürresheim castle (1157). It is standing in the upper, inner enclosure, dominated the complex. The tower is characterized by the clarity of its outline.

Γερμανία, κρατίδιο Ρηνανίας - Παλατινάτου, ο ακρόπυργος του κάστρου Bürresheim (1157). Χτισμένος στον άνω εσωτερικό περίβολο του κάστρου, επιβάλλεται με τον όγκο του καθώς ξεχωρίζει μέσα από τα υπόλοιπα κτίσματα του συγκροτήματος. Το κτίσμα χαρακτηρίζεται από τις καθαρές γραμμές του.  

Donjons began declining after the start of the gun-powder’s use, when the military architecture changed its philosophy. This was the period that the building of high façades repealed, because such type masonries are not efficiently resistible against the bombarding by cannons. So, the walls began to be constructed lower, with sloping parts, which were stronger and able to deflect the projectiles of the cannons. This was also the end for all the wall-towers. Then, only sloping bastions were useful, constructed in arrow-shape.

This period many castles were converted, and in some of them their form totally changed, following the new architectural philosophy. Nevertheless, there were castles that only a few elements changed, keeping in a big rate their medieval appearance. However, must be remembered that many of these complexes remained ruined for centuries. So, the donjons, which survived yet, changed use, sometimes also appearance after windows opened, and doors on ground level, while defensive elements like the bartizans often removed. Some of them also lost the upper floors. 

As similar construction to the donjons can be considered the tower-residence, which often coincide with the great towers. This is not correct, because this type of building actually is the evolution of donjons, a tower-like construction, providing to the owner and his family definitely better living conditions, especially comparing it with the dark and dense rooms of early donjons. These big scale structures were expensive, built by powerful nobles, often converting the old donjons. They began in the 12^th Century. Must be noted that the discrimination is not always easy, and this is the reason that leads of matching them. In the same development trend we have to look for the origin of the rural lone-standing fortified residences (Holland, Scotland, Ireland, Italy), but also the urban such type buildings (Tuscany, Greece).

The swan song of the donjons was in the 18^th-19^th Century, namely the Historicism period, when many castles and donjons were renovated or restored, mainly according to the medieval architecture but with many newer additions. This architectural style was named as Neogoticism, as the medieval architecture had been mockingly characterized Gothicism, since the 17^th Century.

Parts of the Greek text were published on March 20^th 2010 in the Geotropio magazine, insert of Eleftherotypia newspaper, 518 issue, under the title “Castles of Europe-Donjons”.

France, Loire valley, the donjon in Loches. It is a typical example of an early type donjon, dated at the start of the 11^th Century, built by Fulk Nerra. The Loches donjon is a rectangular impressive building, with an adjacent smaller tower.

 Γαλλία, κοιλάδα ποταμού Λίγηρα, ο ακρόπυργος στην πόλη Loches. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα πρώιμου ακρόπυργου, χρονολογημένο στις αρχές του 11^ου αιώνα, χτισμένο από τον Fulk Nerra. Πρόκειται για κτίσμα ορθογώνιας κάτοψης που στην πρόσοψή του εφάπτεται μικρότερων διαστάσεων πυργάκι. 

The early type donjon in Loches, in Loire valley. It is standing in 36 metres of height, while buttresses support its masonry, where typical style shot-slits were opened. It is considered as one of the most impressive donjons of  Romanesque style.

Ο πρώιμης μορφής ακρόπυργος στην πόλη Loches της Γαλλίας, στην περιοχή της κοιλάδας του ποταμού Λίγηρα. Έχει ύψος 36 μέτρα, ενώ αντηρίδες (ποδαρικά) υποστηρίζουν την τοιχοποιία του, στην οποία ανοίγονται χαρακτηριστικές πολεμίστρες. Θεωρείται ένας από τους πιο εντυπωσιακούς ακρόπυργους της ρωμανικής αρχιτεκτονικής.

France, Loire valley, Langeais, the oldest surviving donjon’s remains, and certainly one of the earliest stone structures of this kind of tower. This is a rectangular ground plan fortified building, with high-positioned entrance, built by Fulk Nerra, in 994.

Γαλλία, κοιλάδα ποταμού Λίγηρα, Langeais, τα υπολείμματα του πιο παλιού σωζόμενου ακρόπυργου και σίγουρα μίας από τους πρώτες πέτρινες κατασκευές αυτού του είδους. Πρόκειται για ένα ορθογώνιας κάτοψης οχυρό κτίσμα, με υπερυψωμένη είσοδο, χτισμένο από τον Fulk Nerra το 994.

The donjon of Montrichard castle (1120), on the bank of Cher river in France, south view. This is on more sample of early type donjon. Originally, a battlemented parapet crowned its top, while two turrets are adjacent on its main body. Loopholes were opened on the masonries of the complex.

Ο ακρόπυργος του κάστρου Montrichard (1120) στις όχθες του ποταμού Cher, στη Γαλλία, νότια άποψη. Πρόκειται για ένα ακόμα δείγμα πρώιμου ακρόπυργου. Αρχικά εμφάνιζε επάλξεις στη στέψη του, ενώ φέρει δύο εφαπτόμενα γωνιακά πυργάκια, τα οποία εμφάνιζαν προβολή στην ανωδομή τους. Τόσο τα πυργάκια, όσο και ο κυρίως όγκος ήταν εξοπλισμένος με πολεμίστρες. 

France, Loire valley, the donjon of Montpoupon castle. This is an impressive, cylindrical tower, standing on the corner of the building complex, dated in the 12^th-13^th Century. Typical medieval building, with a projected upper level, supported by particular carefully constructed corbels.

Γαλλία, περιοχή ποταμού Λίγηρα, ο ακρόπυργος του κάστρου Montpoupon. Εντυπωσιακός, κυλινδρικός πύργος, στέκεται στην άκρη του κτηριακού συγκροτήματος, χρονολογημένος στην περίοδο 12^ος - 13^ος αιώνας. Πρόκειται για τυπικό μεσαιωνικό κτίσμα, το οποίο εμφανίζει προβολή στη στέψη του, η οποία πατά σε ιδιαίτερα επιμελημένα φουρούσια.

The German Imperial castle of Koenigsbourg, on Vosges mountains in Alsace, France. It was built in 1114, and after its destruction, was built again in the second part of the 15^th Century. The 30 metres in height donjon is discerned, reminder of the early bergfrieds.

Το γερμανικό αυτοκρατορικό κάστρο Haut Koenigsbourg, στα Βόσγια όρη της Αλσατίας, στη Γαλλία. Χτίστηκε το 1114 και αφού καταστράφηκε, ξαναχτίστηκε το δεύτερο μισό του 15^ου αιώνα. Διακρίνεται ο ύψους 30 μέτρων ακρόπυργος, μία κατασκευή στα πρότυπα των πρώιμων bergfried.  

France, the donjon of Epoisses castle in Burgundy. This is Brunehaut tower, dated in the 14^th Century. The tower, except for a keep, also was a gate tower. By the 13^th Century, many donjons followed this evolution.

 Γαλλία, ο ακρόπυργος του κάστρου Epoisses στη Βουργουνδία. Πρόκειται για τον πύργο Brunehaut, χρονολογημένο τον 14^ο αιώνα. Εκτός από χρέη ακρόπυργου, εξυπηρετούσε και χρέη πύργου πύλης. Την εξέλιξη αυτή ακολούθησαν πολλοί ακρόπυργοι από το 13^ο αιώνα. 

England, London tower. It was built immediately after the Norman conquer in 1066, standing for centuries as symbol of this fact. The huge building was one of the first donjons that were built in Britain. 

 Αγγλία, ο πύργος του Λονδίνου. Χτίστηκε αμέσως μετά την Νορμανδική κατάκτηση, το 1066 και για αιώνες αποτέλεσε το σύμβολο της κατάκτησης αυτής. Το τεράστιο ορθογώνιο οικοδόμημα είναι ένας από τους πρώτους ακρόπυργους που χτίστηκαν στη Βρετανία.

Denmark, Helsingor, off to the north of Copenhagen, Kronborg castel. The huge square donjon is discerned, preserving a totally different style from the rest complex. The low-built fortifications in front of the main body of the complex, are examples of the military architecture after the start of the gun powder’s use.

Δανία, Helsingor (βόρεια της Κοπεγχάγης), κάστρο Kronborg. Ξεχωρίζει ο τετράγωνος ογκώδης ακρόπυργος του κάστρου, διατηρώντας ένα σαφώς διαφορετικό ύφος από το υπόλοιπο συγκρότημα. Οι έμπροσθεν χαμηλές οχυρώσεις αποτελούν δείγματα της στρατιωτικής αρχιτεκτονικής που εφαρμόστηκε μετά την ανακάλυψη της πυρίτιδας.

Central Luxamburg, Mersch Cantone, the donjon of Hollenfels castle. The imposing, five-storey building, standing in 36 metres height, with a typical medieval machicoulis, projected from the upper floor. It is dated in 1380, and can be considered an important sample of the late Gothic architecture.

Κεντρικό Λουξεμβούργο, καντόνι του Mersch, ο ακρόπυργος του κάστρου Hollenfels. Το εντυπωσιακό πενταόροφο οικοδόμημα ύψους 36 μέτρων, φέρει συστοιχία καταχυστρών κάτω από την προβολή που εμφανίζει στην τελευταία στάθμη. Χρονολογείται στο 1380 και θεωρείται σημαντικό δείγμα της υστερογοτθικής στρατιωτικής αρχιτεκτονικής.

Holland, Utrecht prefecture, the donjon of Nijenrode castle. It was built in the 13^th Century, originally as a lone-standing, battlemented tower-residence. It was surrounded by a defensive enclosure with fortified gate. When the rest of the wings were gradually added, the tower-residence was converted into a keep.

Ολλανδία, επαρχία Ουτρέχτης, ο ακρόπυργος του κάστρου Nijenrode. Χτίστηκε το 13^ο αιώνα και αρχικά ήταν μία μοναχική πυργοκατοικία με επάλξεις στη στέψη της. Περιτριγυριζόταν από οχυρό περίβολο με οχυρωμένη πύλη. Όταν σταδιακά χτίστηκαν οι υπόλοιπες πτέρυγες του κάστρου, η πυργοκατοικία μετατράπηκε σε ακρόπυργο.

Holland, the donjon and simultaneously one of the few remains of the Duurstede castle, close to Utrecht. The donjon is the oldest part of the complex, and one projected sample of a tower-residence of the 13^th Century.

Ολλανδία, ο ακρόπυργος και συγχρόνως ένα από τα λίγα υπολείμματα, του κάστρου Duurstede, κοντά στην Ουτρέχτη. Αποτελεί το παλαιότερο τμήμα του κάστρου και πρόκειται για ένα θαυμάσιο δείγμα πυργοκατοικίας του 13^ου αιώνα.

Ως ακρόπυργος ορίζεται ο κυριότερος πύργος ενός μεσαιωνικού κάστρου. Αρχικά, αποτελούσε το μοναδικό πύργο του οχυρώματος, αλλά και το μοναδικό κτίσμα εντός του περιβόλου. Εξυπηρετούσε τις ανάγκες στέγασης του  άρχοντα του κάστρου και της οικογένειάς του, ενώ με το πέρασμα των καιρών και την αλλαγή των συνθηκών διαβίωσης, η κατοικία μετακόμισε σε άλλο κτήριο εντός του περιβόλου, γνωστό ως palas. Σε κάθε περίπτωση όμως ο ακρόπυργος τοποθετούνταν σε επαφή με το κτήριο κατοικίας, όταν αυτό υπήρχε, αφού καθώς επρόκειτο για το οχυρότερο σημείο του κάστρου, προορίζονταν να αποτελέσει το τελευταίο καταφύγιο των ενοίκων, σε περίπτωση άλωσης του περιβόλου. Εκτός όμως των παραπάνω, ο ακρόπυργος ενός κάστρου ήταν επιφορτισμένος με σημαντικά καθήκοντα στη γενική υπεράσπιση του κτηριακού συγκροτήματος, απέναντι σε μία πολιορκία.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Η λέξη ακρόπυργος, ανεξάρτητα από το ότι είναι μία εξαίσια ελληνική λέξη, χρησιμοποιείται ως μετάφραση της γαλλικής λέξης donjon και της αγγλικής keep. O αντίστοιχος όρος στα γερμανικά είναι bergfried.  Χρονολογικά πρώτος εμφανίζεται ο όρος donjon, ενώ η λέξη keep ακούγεται μόνο μετά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Η ρίζα της λέξης donjon εντοπίζεται στη λατινική λέξη dominant (= δεσπόζον σημείο), ενώ από αυτήν προήλθε και η αγγλική λέξη dungeon (= μπουντρούμι).

Η εμφάνιση των ακρόπυργων είναι άμεσα συνυφασμένη με την εμφάνιση των κάστρων. Οι ρίζες των σύνθετων οχυρών αυτών κατασκευών, βόρεια των Πυρηναίων και των Άλπεων, χάνονται στα βάθη του χρόνου, αλλά μπορούν να ανιχνευθούν σε τρείς κύριους τύπους πρώιμης οχύρωσης. Το grόd, το bergfried και το motte-bailey κάστρο.

Holland, Gerderland prefecture, Bergh castle with its impressive donjon of the 15^th Century. Bartizans project from its crest’s corners, while the castle gate was originally placed on the ground level of the tower.

 Ολλανδία, επαρχία Gerderland, το κάστρο του Bergh με τον εντυπωσιακό ακρόπυργο του 15^ου αιώνα. Φέρει πυργίσκους στις γωνίες της στέψης του, ενώ αρχικά η πύλη του κάστρου ήταν τοποθετημένη στο ισόγειο του πύργου.

Το παλαιότερο από αυτά θεωρείται το grόd, μία συνήθως κυκλική οχύρωση, αποτελούμενη από χωμάτινες επάλξεις, ξύλινα τείχη, μία οχυρωμένη πύλη και μία τάφρο. Ο όρος είναι σλάβικος και μπορεί να προσδιορίζει  από μία μικρή οχυρωμένη θέση ως μία ολόκληρη πόλη.

Τα motte-bailey κάστρα, τα οποία ίσως κατάγονται από τις πρώιμες κυκλικές οχυρώσεις της Ανατολής, εμφανίστηκαν κατά τον 10^ο αιώνα. Αποτελούνταν από έναν ξύλινο πύργο, ο οποίος στεκόταν στην κορυφή ενός τεχνητού χωμάτινου λόφου. Πρόκειται ουσιαστικά για την πρώτη εμφάνιση του ακρόπυργου. Γύρω από τον πύργο υπήρχε ο περίβολος, ο οποίος οριζόταν από ξύλινο τείχισμα και μία οχυρωμένη πύλη. Όταν το επέτρεπε το έδαφος ο περίβολος αυτός ήταν κυκλικός. Υπήρχαν όμως και πιο σύνθετες μορφές στις οποίες περιλαμβάνονταν δύο ή και περισσότεροι περίβολοι. Στη φάση αυτή ο ακρόπυργος δεν αποτελούσε μόνο ένα οχυρό έρεισμα, αλλά περιλάμβανε και την κατοικία του άρχοντα ή του διοικητή του οχυρού.

Τα πρώτα motte-bailey κάστρα αποδίδονται στους Βίκινγκς που εγκαταστάθηκαν στη Νορμανδία, γνωστούς ως Νορμανδούς (Normans, Norsemen, Northmen). Δεν είναι όμως απίθανο οι Angevins και πάλι στα όρια της σημερινής Γαλλίας και συγκεκριμένα στην κοιλάδα του Λίγηρα, να είχαν αναπτύξει αυτόν τον τύπο οχύρωσης πριν τους Νορμανδούς. Παρόμοιες όμως κατασκευές, εκτός βέβαια από τα σλαβικά grόdy στην ανατολική Ευρώπη, έχουν εντοπιστεί και αλλού, όπως οι χωμάτινοι οχυρωματικοί λόφοι με έμπροσθεν όρυγμα, στο Trelleborg της Δανίας. Πάντως, γεγονός παραμένει ότι αυτός ο τύπος οχύρωσης φαίνεται ότι εφαρμόστηκε στα γαλλικά εδάφη της Νορμανδίας και του Anjou. Από εκεί πέρασε στην Αγγλία με τους Νορμανδούς και την κατάκτηση του νησιού το 1066 από τους τελευταίους. Άρα και η πρώτη τεκμηριωμένη εμφάνιση του ακρόπυργου, στα ίδια εδάφη πρέπει να αναζητηθεί. Μάλιστα ο Δούκας της Νορμανδίας, Γουλιέλμος ο Κατακτητής όταν κατάκτησε την Αγγλία μετέφερε μαζί του ένα φορητό ξύλινο κάστρο.

Κατά τον 11^ο αιώνα η πέτρα αντικαθιστά σταδιακά το ξύλο ως οικοδομικό υλικό. Αρχικά, η αλλαγή αυτή αφορούσε μόνο τους ακρόπυργους, ενώ αργότερα επεκτάθηκε στην πύλη και την οχύρωσή της, καθώς και στην τείχιση. Ας αναφέρουμε εδώ το παράδειγμα του Ολλανδικού κάστρου Heeswijk στη θέση του οποίου ήδη από το 1080 υπήρχε χωμάτινη ταφρογυρισμένη, κατασκευή, στην κορυφή της οποίας υψωνόταν πέτρινος ακρόπυργος, περιτριγυρισμένος από ξύλινο τείχισμα.

Loenersloot castle in central Holland. The cylindrical donjon of the 13^th Century is discerned, as the only surviving element since the original phase of the complex. It is crowned by battlemented parapet, while the loopholes are the only openings on its body.

Το κάστρο Loenersloot, στην κεντρική Ολλανδία. Διακρίνεται ο κυκλικός ακρόπυργος του 13^ου αιώνα, το μοναδικό στοιχείο που επιβίωσε σε αυθεντική μορφή, από την αρχική φάση του συγκροτήματος. Κτίσμα αυστηρού ύφους, φέρει πολεμίστρες, ως τα μόνα ανοίγματα στον κορμό του, ενώ στέφεται με επάλξεις.

Ως τον όψιμο 12^ο αιώνα οι ακρόπυργοι εμφανίζονται τετραγωνικής διατομής. Η πρακτική αυτή φαίνεται ότι αλλάζει όμως, όταν ο Richard I (Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος) χτίζει έναν πολυγωνικό, σχεδόν κυκλικό ακρόπυργο στο Chateau Gaillard στη Νορμανδία. Η κατασκευή αυτή θεωρείται ορόσημο για την εμφάνιση των κυκλικής διατομής ακρόπυργων. Το πλεονέκτημα των κυλινδρικών λιθοδομών είναι η μη ύπαρξη ευπρόσβλητων γωνιών και η δυνατότητα για εκτροπή των βλημάτων από τους εχθρικούς καταπέλτες. Παρά το ότι οι κυκλικοί πύργοι θεωρείται ότι έφθασαν στη Δύση με τους Σταυροφόρους, οι οποίοι τους είδαν στην Ανατολή, πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν γνωστοί, ήδη, από τα Ρωμαϊκά χρόνια.

Βέβαια, στην αλλαγή του σχήματος θεωρείται ότι σημαντικό ρόλο έπαιξε η εφαρμογή των λιθοδομών. Η εφαρμογή αυτή, όμως, έπαιξε ρόλο σε μία ακόμα εξέλιξη. Καθώς, οι μεγαλύτερες διαστάσεις στις οποίες επέτρεψε η πέτρα, ως οικοδομικό υλικό, να χτιστούν οι ακρόπυργοι, έκανε τους χωμάτινους λόφους λιγότερο πρακτικούς, αφού οι τεχνητοί αυτοί λόφοι δεν θα άντεχαν το βάρος των πέτρινων πύργων. Έτσι, σταδιακά οι κατασκευές αυτές εγκαταλείφθηκαν, για να εξελιχθούν τα κάστρα στις μορφές που τα γνωρίσαμε σε οψιμότερους καιρούς. Πάντως, οι πέτρινοι ακρόπυργοι, όπως και οι ξύλινοι προγονοί τους συνεχίζουν να προσφέρουν την έσχατη γραμμή άμυνας. Καθώς λοιπόν οι στιβαροί αυτοί πύργοι γίνονταν όλο και πιο δημοφιλείς στην Αγγλία και στη Γαλλία, ακολούθησε η αχρήστευση των οχυρωμάτων από ξύλο και χώμα.

Οι πρώτοι πέτρινοι ακρόπυργοι αποτελούνταν από τουλάχιστον τρία μέρη. Μία μεγάλη αίθουσα (aula) που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής και απονομής δικαιοσύνης, τα ιδιαίτερα διαμερίσματα (camera) και ένα μικρό παρεκκλήσι (capella).

Αξίζει δε να σημειωθεί ότι ένα ενδιάμεσο στάδιο σε ορισμένες περιοχές, ανάμεσα στους ξύλινους ακρόπυργους και τους πέτρινους, ήταν εκείνο του shell keep, μία κυκλική τείχιση με ανοιχτό ελεύθερο χώρο εσωτερικά, τοποθετημένη στην κορυφή ενός λόφου.

Τελευταία από τις πρώιμες οχυρώσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι το bergfried. Πρόκειται για ψηλούς, στενούς πύργους χτισμένους στα προκεχωρημένα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με τα γερμανικά έθνη. Από τις κατασκευές αυτές θεωρείται ότι προέρχονται οι ακρόπυργοι των κάστρων στα όρια της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους, πολλοί από τους οποίους εμφανίζουν παρόμοιο σχήμα. Άλλωστε, όπως ήδη αναφέρθηκε, τον όρο αυτό προτιμά η γερμανική γλώσσα για τον ακρόπυργο. Βέβαια, σταδιακά γίνονται μεγαλύτεροι, δεσπόζοντας μέσα στις οχυρώσεις. Για τα bergfried υπάρχουν εικασίες ότι χτίστηκαν και ως μοναχικοί πύργοι, ξύλινοι ως τον 11^ο αιώνα και πέτρινοι αργότερα, οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν και ως κατοικίες. Ακόμα, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο γερμανικός ακρόπυργος, αντίθετα από τους γαλλικούς, ανήκε στην κύρια γραμμή άμυνας. Πάντως, από το 13^ο αιώνα τα πέτρινα bergfried γίνονται πιο συνηθισμένα και ορισμένα από αυτά εξελίχθηκαν σε κάστρα. Εξέλιξη όχι σπάνια, αφού πολλοί μοναχικοί πύργοι  και πυργοκατοικίες γνώρισαν αυτήν την εξέλιξη σε όλη την Ευρώπη.

Γενικά πάντως φαίνεται να υπάρχουν αποδείξεις ότι οι Σλαβικές οχυρώσεις έχουν επηρεάσει τις δυτικές, προφανώς μέσω των Νορμανδών, οι οποίοι ήρθαν σε στενή επαφή τόσο με την ανατολική Ευρώπη όσο και με τη δυτική.

Sirmione castle in Garda lake, north Italy. The high, slim donjon with the typical swallow-tail battlements is discerned. The castle was built in the late 13^th Century, preserved in relatively authentic form.

Το κάστρο Sirmione, στη λίμνη Garda της βόρειας Ιταλίας. Διακρίνεται ο ψηλόλιγνος ακρόπυργος με τις χαρακτηριστικές επάλξεις σε σχήμα χελιδονοουράς και τη διευρυμένη ανωδομή. Το κάστρο χτίστηκε τον όψιμο 13^ο αιώνα και διατηρείται σε μία σχετικά αυθεντική μορφή. 

Ως τη δεκαετία του 1970 πιστεύαμε ότι ο παλαιότερος γνωστός πέτρινος ακρόπυργος ήταν εκείνος στο Langeais, στη κοιλάδα του Λίγηρα στη Γαλλία, χτισμένος από τον Fulk Nerra, πιθανώς το 992 - 994, ως τμήμα ενός κάστρου με χωμάτινες και ξύλινες οχυρώσεις (motte-bailey). Όμως ο Andre Chatelain, “Chateaux Forts”, (Paris 1983) σημειώνει ότι το Langeais στην πραγματικότητα ήταν η μία από τις δύο πέτρινες κατοικίες του Fulk. Και οι δύο κατοικίες αποτελούνταν από μία ορθογώνιας κάτοψης κατασκευή, χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο, ενώ οι είσοδοι εμφανίζονταν υπερυψωμένες. Ακόμα, αντηρίδες (ποδαρικά) είχαν τοποθετηθεί για την ενίσχυση της τοιχοποιίας. Και οι δύο κατασκευές δέσποζαν των οχυρωμένων θέσεων ως οι ακρόπυργοι αυτών. Όμως δεν είναι σίγουρο ότι ο Fulk Nerra, ο επονομαζόμενος και Μαύρος Ιππότης, είχε την τιμή να έχει χτίσει τον παλαιότερο γνωστό πέτρινο ακρόπυργο, αφού ο κόμης του Blois πιθανώς να είχε στην ιδιοκτησία του μία πέτρινη κατοικία που χρονολογείται σε προγενέστερους χρόνους από εκείνη του Nerra. Ο ακρόπυργος αυτός μάλλον ανεγέρθηκε στις αρχές του ιδίου αιώνα, δηλαδή του 10^ου και ήταν χτισμένος στο Doue-la-Fontaine, σε μία περιοχή ανάμεσα σε εκείνη του κόμη του Blois και του κόμη του Anjou, Fulk I του Κόκκινου. Πιθανώς να χτίστηκε από έναν από τους δύο άνδρες, όταν πυρκαγιά κατέστρεψε παλαιότερη ξύλινη κατασκευή. Τα ανοίγματα στο ισόγειο και σε αυτόν τον πύργο ήταν ανύπαρκτα και η είσοδος ήταν υπερυψωμένη, όπως ακριβώς στο Langeais.

Μία σημαντική επισήμανση επί του θέματος κάνει ο William Anderson, “Castles of Europe” (London 1980). Σημειώνει λοιπόν ότι ο Nerra διάλεξε να χρησιμοποιήσει πέτρα για τους ακρόπυργούς του, όχι μόνο για αμυντικούς λόγους, αλλά και για να αυξήσει το γόητρό του έναντι των άλλων ευγενών, παράλληλα βέβαια με τη αύξηση της στρατιωτικής του δύναμης. Μία τόσο καλά οχυρωμένη θέση ήταν ό,τι καλύτερο για τη διατήρηση του ελέγχου της ευρύτερης περιοχής και βέβαια δύσκολο να καταληφθεί. Εκείνοι εντυπωσιάστηκαν και σύντομα άρχισαν να τον μιμούνται. Άλλωστε η πέτρα δεν καιγόταν και δεν σάπιζε όπως το ξύλο. Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πέτρα αποτελούσε μία ακριβή κατασκευή σε σχέση με το ξύλο, το οποίο σε πολλά μέρη ήταν άφθονο και περισσότερο διαθέσιμο.

Βαθμιαία τα κάστρα επεκτείνονται και χτίζονται γύρω από τους ακρόπυργους. Το 12^ο αιώνα πια ο ακρόπυργος είναι το πραγματικά δεσπόζον στοιχείο ανάμεσα στα άλλα μέρη των κτηριακών αυτών συμπλεγμάτων. Ενώ στα motte-bailey  κάστρα οι ακρόπυργοι τοποθετούνταν στο μέσο του περιβόλου, στη συνέχεια άρχισε να προτιμάται η χωροθέτηση αυτών σε μία απρόσβλητη γωνία. Με τον τρόπο αυτό είχε άμεση σύνδεση με τα τείχη και μπορούσε να συμμετάσχει στην πρώτη γραμμή άμυνας, ενώ πάντα υπάρχει πέρασμα σε αυτόν από ένα τουλάχιστον από τα υπόλοιπα κτίσματα. Βεβαίως, συνεχίζει να αποτελεί το τελευταίο καταφύγιο των αμυνομένων σε περίπτωση άλωσης του οχυρού περιβόλου. Σημαντική εξέλιξη ήταν και οι εξέχοντες των τειχών ακρόπυργοι. Η νέα αυτή πρακτική ήρθε επίσης από την Ανατολή με τους Σταυροφόρους και γενικεύθηκε στην Ευρώπη από τον 13^ο αιώνα. Φυσικά εκτός από τους ακρόπυργους βρήκε εφαρμογή σε όλους τους πύργους των τειχών.

Italy, Parma region, the donjon of Torrechiara castle (1413-1482). Equipped with machicoulis, typical element of the castle fortification, is actually one of the 4 corner towers of the main complex.

Ιταλία, περιοχή Πάρμας, ο ακρόπυργος του κάστρου Torrechiara (1413-1482). Εξοπλισμένος με συστοιχίες καταχυστρών, οι οποίες αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο της οχύρωσης του κάστρου, είναι ουσιαστικά ο ένας από τους τέσσερις γωνιακούς πύργους του κυρίως οχυρώματος.

Αξίζει δε να σημειωθεί ότι εμφανίστηκαν κάστρα με δύο ακρόπυργους, ειδικά στα εδάφη της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, όπου ίσχυσε το καθεστώς των διαιρεμένων κάστρων, χωρίς όμως να είναι τα μοναδικά, αφού παρόμοια παραδείγματα έχουμε και στην κεντρική Γαλλία. Κάθε τμήμα από αυτά ανήκε σε διαφορετικό κλάδο της ίδιας οικογένειας, χωρίς όμως να αποκλείεται και η συνύπαρξη δύο διαφορετικών οικογενειών. Τα κάστρα αυτά στη Γερμανία ονομάζονταν ganerbenburgen. Χαρακτηριστικά παραδείγματα το κάστρο Thurant στον ποταμό Mosel της Γερμανίας με τους δύο κυκλικούς ακρόπυργους, έναν για κάθε τμήμα και το κάστρο Eltz, στην ίδια περιοχή, το οποίο ήταν χωρισμένο σε τέσσερα τμήματα από τους ισάριθμους κλάδους της ίδιας οικογένειας. Όμως το Eltz φέρει μόνο έναν ακρόπυργο, με τη μορφή πυργοκατοικίας, ο οποίος ήταν και η μοναδική, αρχική κατασκευή του οχυρώματος. Από την άλλη όμως πρέπει να αναφερθεί ότι υπήρξαν κάστρα που δεν διέθεταν ακρόπυργο, με την αυστηρή έννοια του όρου.

Κατά τον 13^ο αιώνα μάλιστα, πολλοί ακρόπυργοι μετεξελίχθηκαν σε πύργους πύλης, δηλαδή πύργους επιφορτισμένους εκτός από τα γνωστά καθήκοντα ενός ακρόπυργου και με την φύλαξη της πύλης, του νευραλγικότερου δηλαδή σημείου της τείχισης ενός τέτοιου οχυρώματος. Ως εξέχον παράδειγμα θεωρείται ο πύργος πύλης του κάστρου Harlech στην Ουαλία που αποτέλεσε εξ’ αρχής τον ακρόπυργο, περιέχοντας και την κατοικία του διοικητή του κάστρου. Πρόκειται για ένα οικοδόμημα με τη μορφή των Μεγάλων Πύργων (Great Towers) όπου από τον ορθογώνιο κυρίως όγκο εξέχουν τέσσερις κυκλικοί πύργοι, δύο αυστηρά γωνιακοί από το εσωτερικό του περιβόλου και δύο από την απέναντι όψη του οικοδομήματος, ανάμεσα στους οποίους έχει τοποθετηθεί η πύλη του κάστρου.

Ήδη από την πρώτη εμφάνιση των ακρόπυργων και με το πέρασμα των χρόνων τα μεγέθη και τα σχήματα διαφοροποιούνται συνεχώς, πάντα όμως με μέγεθος ή έστω ύψος που να επιβάλλεται στο χώρο. Έτσι έχουμε ακρόπυργους τετράγωνους, ορθογώνιους, κυκλικούς, διευρυμένης ή στενών διαστάσεων κάτοψης, με επάλξεις στη στέψη τους, πυργίσκους στις γωνίες αυτής, αλλά και μορφές με εφαπτόμενα πυργάκια, τα οποία κάποιες φορές αποτελούσαν μικρούς προμαχώνες, γνωστά και ως μικροί ακρόπυργοι. Όχι σπάνια οι τοιχοποιίες ενισχύονταν από εφαπτόμενες αντηρίδες. Εκτός από την κατοικία του άρχοντα, όταν κατασκευάζονταν πιο ογκώδεις, περιλάμβαναν μία μεγάλη αίθουσα, δωμάτια, αποθήκη, χώρους για τη φρουρά και παρεκκλήσι. Ακόμα, συχνές ήταν οι προβολές του ανώτερου επιπέδου τους, οι οποίες φέρονταν από λίθινα φουρούσια, τα οποία σχημάτιζαν ανάμεσά τους καταχύστρες (machicoulis). Το πάχος των λιθοδομών ήταν συνήθως τέτοιο που οι καταπέλτες ελάχιστο αποτέλεσμα είχαν πάνω τους. Το μόνο πιθανώς ευαίσθητο στοιχείο τους ήταν οι ξύλινες στέγες και για το λόγο αυτό προφυλάσσονταν από οχυρά στηθαία, ενώ σε περίπτωση πολιορκίας καλύπτονταν από αντιπυρικά υλικά. Οι εξώθυρες ήταν πάντα υπερυψωμένες, όταν βέβαια υπήρχαν, αφού συχνά η πρόσβαση στο εσωτερικό ενός ακρόπυργου επιτρεπόταν μέσω άλλων εφαπτόμενων κτισμάτων. Η βάση της τοιχοποιίας ενισχυόταν με σκαρπωτές κατασκευές (κεκλιμένα περιβλήματα), στοιχείο που ήρθε επίσης από την Ανατολή. Πολεμίστρες ανοίγονταν σε όλα τα ύψη της τοιχοποιίας, ενώ οι όψεις χαρακτηρίζονταν από απουσία ανοιγμάτων. Όσα υπήρχαν έβλεπαν προς το εσωτερικό του περιβόλου, ενώ ήταν ιδιαίτερα στενά.

Ακόμα, δεν έλειπαν και οι εξέχουσες καταχύστρες προς κατάχυση καυτών υγρών στους επιτιθέμενους. Οι λίθινες καταχύστρες μαζί με τους κλειστούς, επίσης, λίθινους εξώστες εξοπλισμένους με ανοίγματα στο πάτωμα (box-machicolation, bretèche, machicoulis) αντικατέστησαν παρόμοιες ξύλινες εξέχουσες κατασκευές που εμφανίστηκαν κατά το 12^ο αιώνα. Οι καταχύστρες μαζί με τα γωνιακά πολεμικά κλουβιά (κρεμαστοί πυργίσκοι) θεωρείται ότι ανήκουν στην υστερογοτθική (όψιμος μεσαίωνας) στρατιωτική αρχιτεκτονική.

North Italy, Fenis castle in Aosta valley. The main core of the complex consisted of a pentagonal wide donjon, originally built close to the type of the French donjons, dated in 1242. Corner towers can be found on this core, while it is surrounded by double enclosure. Behind this double wall, the donjon is partially discerned with two of its corner towers.

Βόρεια Ιταλία, το κάστρο Fenis, στην κοιλάδα της Αόστα. Ο κυρίως πυρήνας του κάστρου είναι ένας πενταγωνικός διευρυμένος ακρόπυργος, αρχικά χτισμένος κοντά στη φιλοσοφία των πρώιμων γαλλικών (1242). Φέρει γωνιακούς πύργους και περιτριγυρίζεται από διπλή σειρά τειχών. Στην εικόνα πίσω από τη διπλή σειρά τείχισης, διακρίνεται μέρος του ακρόπυργου και δύο από τους πύργους αυτού.

Τα ισόγεια των πολυώροφων αυτών κατασκευών ήταν θολοσκέπαστα, τόσο για τον περιορισμό εξάπλωσης πυρκαγιάς, όσο και για λόγους στατικότητας, ενώ κατά κανόνα διέθεταν πηγάδια. Το νερό χρησίμευε εκτός από τους προφανείς λόγους και για να βραχούν τα καλύμματα των ξύλινων μελών, όπως οι στέγες, προς αποφυγή του εμπρησμού από τα εχθρικά καιγόμενα βλήματα, αλλά και για την κατάσβεση μία ενδεχόμενης πυρκαγιάς.

Αν και η τεχνολογία ήταν γνωστή από τα ρωμαϊκά χρόνια, οι υδραυλικές εγκαταστάσεις ήταν σπάνιες, αφού η καθαριότητα δεν ανήκε στις προτεραιότητες της εποχής. Παρ’ όλα αυτά υπήρχαν ακρόπυργοι που είχαν σύστημα αποχέτευσης, με τα λύματα να οδηγούνται στο κατώτατο επίπεδο των πύργων, το οποίο λειτουργούσε ως ένας μεγάλος βόθρος. Οι βόθροι αυτοί καθαρίζονταν από τους υπηρέτες περίπου δύο φορές το χρόνο. Φυσικά στην περίπτωση αυτή το πηγάδι βρισκόταν σε άλλο σημείο της οχύρωσης. Έτσι φυσικά ποτέ δεν λειτούργησαν τα μπουντρούμια που θέλει η παράδοση στα υπόγεια των πύργων, αλλά αντίθετα στα ψηλότερα σημεία αυτών, τμήματα από όπου ήταν αδύνατη η δραπέτευση. Οι φυλακές μεταφέρθηκαν στα υπόγεια αργότερα κατά την περίοδο της Αναγέννησης.

Η επικοινωνία μεταξύ των ορόφων, αρχικά, γινόταν με ξύλινες κινητές σκάλες, ενώ αργότερα με κλιμακοστάσια τα οποία περιέχονταν στο πάχος της τοιχοποιίας. Σε άλλες περιπτώσεις όμως ήταν ξεχωριστά, διατρέχοντας το ύψος ενός στενού πύργου, εφαπτόμενου στον κυρίως όγκο. Τα κλιμακοστάσια αυτά ήταν στενά, απότομα, ελικοειδή και δεξιόστροφα, ώστε να εμποδίζεται η κίνηση του δεξιού χεριού εκείνου που ανεβαίνει με το σπαθί στο χέρι. Αντίθετα, διευκολυνόταν ο αμυνόμενος, ο οποίος βέβαια στεκόταν σε αντίθετη φορά. Άρα, διαπιστώνουμε ότι οι ακρόπυργοι διέθεταν και ξεχωριστό αμυντικό σύστημα από εκείνο του υπόλοιπου κάστρου.

The donjon of Mauterndorf castle (13^th Century) in Salzburgerland, Austria. It is standing in the outer court-yard of the castle, dominating the entire building complex. Loopholes, battlements, and the high-positioned entrance are included to its defense system.

Ο ακρόπυργος του κάστρου Mauterndorf (13^ος αιώνας), στο Ζαλτζμπούργκερλαντ της Αυστρίας. Υψώνεται στην εσωτερική αυλή του κάστρου και με την αυστηρή του παρουσία επιβάλεται σε όλο τον περιβάλλοντα χώρο. Πολεμίστρες, επάλξεις, και η υπερυψωμένη εξώθυρα περιλαμβάνονται στο αμυντικό του σύστημα.

Ο καλύτερος τρόπος πολιορκίας ενός ισχυρού ακρόπυργου, όπως βέβαια και για τα κάστρα εν γένει, ήταν το λαγούμι, προς υπονόμευση των θεμελίων, αλλά και ο αποκλεισμός, ώσπου να τελειώσουν οι προμήθειες των αμυνομένων.

Η χρήση των ακρόπυργων παρακμάζει με την εμφάνιση της πυρίτιδας, όταν αλλάζει ολόκληρη η φιλοσοφία ανέγερσης κάστρων και εν γένει η στρατιωτική αρχιτεκτονική. Έτσι, στις οχυρώσεις καταργείται το κτίσιμο ψηλών τμημάτων, τα οποία είναι εύκολα ευπρόσβλητα από τα κανόνια και γενικεύεται η εφαρμογή χαμηλών σκαρπωτών (κεκλιμένων) τειχών, ιδιαίτερα μεγάλου πάχους, τα οποία μπορούσαν να αντιστέκονται στους κανονιοβολισμούς, αλλά και να εκτρέπουν τα βλήματα. Μαζί με τους ακρόπυργους καταργούνται και οι υπόλοιποι πύργοι στα τείχη, οι οποίοι αντικαθιστούνται από χαμηλού ύψους προμαχώνες, συνήθως σχήματος αιχμής βέλους.

Την περίοδο αυτή πολλά κάστρα μετασχηματίστηκαν, κάποια μάλιστα αλλάζοντας εντελώς μορφή, σύμφωνα με τις νέες επιταγές. Άλλα όμως παρέμειναν ως είχαν ή υπέστησαν μικρές αλλαγές κρατώντας ως ένα βαθμό τη μεσαιωνική τους εμφάνιση. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι πολλά κάστρα έμειναν για αιώνες ερειπωμένα. Έτσι, όσοι ακρόπυργοι επιβίωσαν, άλλαξαν χρήση, αλλά και εμφάνιση, αφού ανοίχτηκαν παράθυρα και ισόγειες θύρες, ενώ αφαιρέθηκαν αμυντικά στοιχεία όπως πυργίσκοι (κλουβιά), ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι οποίοι έχασαν σημαντικό μέρος από το ύψος τους.

Μία άλλη συγγενής του ακρόπυργου κατασκευή, είναι η πυργοκατοικία, η οποία συχνά ταυτίζεται με τον ακρόπυργο, κάτι που δεν είναι πάντα σωστό. Ουσιαστικά, αποτελεί μετεξέλιξη αυτού, αφού πρόκειται για μία οχυρή, πυργοειδή κατασκευή, αλλά παράλληλα σχεδιασμένη για να εξυπηρετεί την οικογενειακή -αλλά και κοσμική-  ζωή του κτήτορα, προσφέροντας σαφώς μεγαλύτερες ανέσεις από τους απλούς χώρους κατοίκησης που πρόσφεραν οι πρώιμοι ακρόπυργοι. Άλλωστε, οι ανάγκες και τα πρότυπα της ζωής εξελίσσονταν. Οι μεγάλου μεγέθους πυργοειδείς αυτές κατασκευές είχαν υψηλό κόστος και χτίστηκαν από ισχυρούς άρχοντες, πολλές φορές μετατρέποντας τους προ υπάρχοντες ακρόπυργους, ενώ δεν έλειψαν περιπτώσεις συνύπαρξης. Άρχισαν να εμφανίζονται στη δυτική Ευρώπη κατά το 12^ο αιώνα. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι, δεν είναι πάντα διακριτή η διαφορά μεταξύ των δύο κατασκευών, κάτι που οδηγεί στην συχνή ταύτιση που ήδη αναφέρθηκε. Επίσης, στην ίδια εξελικτική γραμμή πρέπει να αναζητήσουμε και τις ρίζες των αυτόνομων πυργόσπιτων τα οποία εμφανίζονται τόσο μοναχικά στην ύπαιθρο (π.χ. Ολλανδία, Σκωτία, Ιρλανδία, Ιταλία) όσο και μέσα στους οικισμούς (π.χ. Τοσκάνη, Ελλάδα).

Ως τελευταία αναλαμπή των ακρόπυργων και της εποχής την οποία χαρακτήρισαν θεωρείται ο 19^ος αιώνας και συγκεκριμένα η περίοδος του Ιστορικισμού, όταν πολλά κάστρα και κατ’ επέκταση πολλοί ακρόπυργοι, ανακατασκευάστηκαν και πάλι, βάσει της μεσαιωνικής  αρχιτεκτονικής με πολλά νεωτερικά στοιχεία όμως. Η αρχιτεκτονική αυτή χαρακτηρίστηκε ως νεογοτθική, αφού η αρχιτεκτονική των τελευταίων αιώνων του μεσαίωνα, από τους αναγεννησιακούς χρόνους ήδη, είχε ονομασθεί γοτθική, μάλλον με χλευαστική διάθεση.

Στοιχεία από το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκαν στις 20 Μαρτίου 2010 στο περιοδικό «Γεωτρόπιο», έκδοση της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία», τ. 518, υπό τον τίτλο «Κάστρα της Ευρώπης – Ακρόπυργοι».

Austria, the donjon of Freundsberg castle in Innsbruck valley. It is a huge, five-storey building, which constitutes a typical sample of the donjon’s ecolution in the German land. It is dated at the start of the 12^th Century.

Αυστρία, ο ακρόπυργος του μικρού κάστρου Freundsberg, στην κοιλάδα του Ίνσμπρουκ. Ένα θεόρατο οικοδόμημα πέντε ορόφων, το οποίο τόσο με το ύψος του, όσο και με τον όγκο του αποτελεί δείγμα της εξέλιξης των ακρόπυργων στα γερμανικά εδάφη. Το κάστρο χρονολογείται από τις αρχές του 12^ου αιώνα.

Bibliography

- “Castles, England + Scotland + Wales + Ireland”, Plantagenet Somerset Fry, D&C, UK, 2005

- J.E. Kaufman and H.W. Kaufman 

“The medieval Fortres, castles, forts, and walled cities of the Middle Ages”, 2001

- Christofer Gravett 

“Castles and Fortification from around the world”, 2006 

“Norman Stone Castles, vol. 2, Europe 950-1204”, 2004

- Dorian Kransberg en Hans Mils 
“Kastelengids van Nederland”, 1979
- Antoine Rego, Michel Renaud, Laurence Stefanon 
“A Brief History of Fortified Castles in France”, 1997  

The Acropolis of Athens, the place where it all began - Η Ακρόπολη των Αθηνών, το σημείο όπου όλα ξεκίνησαν

text - images: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography

languages: English, Ελληνικά

Acropolis, the place where it all began?

Ακρόπολις, το μέρος όπου άρχισαν όλα;

As Acropolis is known one of the greatest monuments of the human civilization, the Acropolis of Athens, which dominates the city for almost thirty three centuries. But what does Acropolis mean? The term (it is one) consists of two words, acro (edge) and polis (city), meaning in English, citadel. It was a fort, the strongest point of the city, the last shelter for the inhabitants in case of invasion. Almost all of the ancient Greek cities had their own acropolis, but The Acropolis characterizes only the skylight contour of Athens. 

Even though, archaeologists found traces of habitation on the hill and on its slopes, dated at the end of the Neolithic period (almost 3500-3200 BC), the rock was fortified in the 13^th Century BC during the Mycenaean period (1600-1100 BC) with a megalithic (made by huge stones) or Cyclopean (made by Cyclopes=mythological giants)  type enclosure. It was the period that Ionians settled Athens. In the same period we also had the political consolidation of the small settlements, situated in the surrounding area, in a common centre, the city of Athens. The Athenians who lived in the classical antiquity, believed that this happened under the authority and the initiative of the mythical king, Theseus. The move to the south, at the end of the 12^th Century BC, of another Greek population group, the Dorians, even though was the cause of the destruction of the Mycenaean civilization, did not affect Athens due to the fact that they did not manage to invade to the area.

Acropolis of Athens, view from the Areopagus, the court of the ancient city.

Ακρόπολις, άποψη από τον Άρειο Πάγο.

Athens, next centuries (1100-700 BC), was evolved into a commercial and cultural centre. Until the 8^th Century BC, Acropolis was the seat of the king of the city, but since that time a small temple, dedicated to the goddess Athena, was constructed at the position of the Mycenaean palace of the king. Acropolis, step by step, was converted into the cultural and religious centre of the city-state. Next centuries were the base for the political and cultural prosperity of the city, the Golden Age of Athens. Through political fermentation from the 7^th Century to the end of the 6^th Century BC the time had come, and in 508/7 BC, Cleisthenes set the foundation of Democracy in Athens, giving to the city his reforms. Democracy became reality for first time on this planet. The 5^th Century BC was the peak, the peak of philosophy, the peak of art, the peak of architecture, the peak of thought, the peak of politics. This is the reason that the 5^th century BC has been characterized as the classical era of antiquity. The era that gave to humanity some of the most important monuments ever, as well as philosophical texts, tragedies, comedies, and all the great ideals, which define each one who likes to be called as human being. Acropolis was the symbol of all these and simultaneously the place where it all began! The man who was responsible for this particularly ambitious building program, which leaded to the building of the monuments of Acropolis, was Pericles, a great statesman and general of Athens during its Golden Age, between the Persian Wars and the Peloponnesian War. 

However, perhaps the most important is, what we mentioned to the previous lines is not just the Athenian history, in our opinion this is the human history, the history that belongs to any human being, who walked on earth. 

Sometimes we think that the geological birth of this rock, perhaps, did not happen by accident. A strong rocky hill with a wide plateau on its top, “placed” in the middle of an almost flat area, surrounded by mountains and a calm gulf, with an excellent climate with a deep blue sky, could not be passed by the ancient people. It seems to our eyes as a destiny, like nature donated the ideal stage for all these great creations of the human mind.

The temple of the goddess Athena Nike.

Ναός Αθηνάς Νίκης. 

The visitor will find the entrance of the today archaeological site, one of the oldest in an organized form in all over the world, at the south sloping of the rock, opposite the Acropolis museum. Entering from this point an absolutely amazing and unique trip to the history but also to the great human’s ideals starts.

The first monument is the theatre of Dionysus, the place where the theatrical competitions took place in ancient Athens, the birth place of drama, the ancestor of the modern theatrical art. The roots of drama can be detected at the song, known as Dethyramvos (dithyramb), which people were singing in order to honor Dionysus, the god of wine and vegetation. The theatrical competitions were part of religious celebrations and one of the most important events in the city. The state was paying the entrance fee for the poor members of the Athenian society and it also appointed one rich man as sponsor for each theatrical play. The winner was taking as award a tripod, which had the right to set on a monument at a public area. Originally, in the 6^th Century BC only a round-shaped open space could be found in this site, suitable for the worship of the god Dionysus. The audience was standing on the sloping of the hill. Later, wooden seats were added, which in the 5^th Century BC were partially converted into stone structures. The theatre obtained its monumental appearance in 330 BC, when could host 15-16000 spectators. 

South sloping of Acropolis, Theatre of  Dionysus, the birth place of "drama".

Νότια κλιτύς Ακροπόλεως, θέατρο Διονύσου, ο γενέθλιος τόπος του δράματος.

Theatre of Dionysus, between the stage and the stands.

Θέατρο Διονύσου , ανάμεσα στη σκηνή και στις κερκίδες. 

Street of Tripods, the place where the most sponsor monuments were placed.

Οδός Τριπόδων, η δρόμος που ήταν τοποθετημένα τα περισσότερα από τα χορηγικά μνημεία. 

Theatre of Dionysos and the wall of Acropolis.

Θέατρο Διονύσου και τα τείχη της Ακρόπολης.

Above the theatre, a small cave can be discerned, where in 320/319 BC the sponsor monument of Thrasyllos was constructed. What we can see today is the result of the restoration of 2002, based to the resources. Actually, the monument was preserved in a perfect condition until 1827 when was collapsed, but its parts were used for the restoration of a Byzantine church, which is known as the Russian church of Athens. The two columns above the monument belong to the Roman period and were set as one more sponsor monument.

The sponsor monument of Thrasyllos (320/319 BC).

Το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου (320/319 π.Χ.).

East of the theatre of Dionysus, a square building was standing with arcades in its internal space and pyramid-like roof, by imitation of the Persian king Xerxes’ tent. It was the Odeon of Pericles, which was also built in the 5^th Century BC. According to tradition, the Odeon was built by the remains of the Persian ships after the naval battle of Salamis. In 86 BC, Athenians burned the Odeon during the siege of Athens by the Romans, so as the timber not to pass to Roman hands.  

Walking to the west, a series of stone arches is rising, the Stoa of Evmenes II, king of Pergamos, built in 160 BC. The stoa was a covered long-shaped structure, very useful for the rest of Athenians during the intermissions of the theatrical plays, especially when the weather was rainy. The two-storey construction was extended in a length of 163 m and 17 m width, while 64 Doric columns adorned the façade of the ground level and 32 Ionic columns were standing in the internal space. There were many similarities to the Stoa of Attalos in the Ancient Agora (market) of Athens. However Attalos II was brother of Evmenes II.

Stoa of Evmenes II (160 BC).

Στοά Ευμένους Β' (160 π.Χ.)

Very close to the Stoa, the visitor can find the temple of Asclepius, founder of medicine. Here, Athenians worshiped the god, but the place was also a clinic. Today, only the Doric stoa of the temple is partially restored.

Temple of Asclepius, the restored part.

Ασκληπιείο, το αναστηλωμένο τμήμα.

South sloping of Acropolis, remains of the lower fortification and their... guard.

Νότια κλιτύς Ακρόπολης, υπολείμματα από τις περιφερειακές οχυρώσεις και ο... φρουρός τους.

In addition, it is worth noting that the whole area is full of walls’ remains, belonging to the city’s fortifications, dated in several periods.

Leaving the temple of Asclepius, the ascent begins. Now the path leads us to the Gates of Acropolis, known as Propylaia. The visitor can have a short stop above the Herod’s Odeon, perhaps the most impressive monument of the south slope. It is dated in the years 160-174 AD, during the Roman period of the city. The Odeon was covered by a wooden roof, without any supporting pilasters in the internal space of the complex. It was a real achievement, even for today. The Odeon could host 5000 spectators. It was partially destroyed by Erouli people in 267 AD, as all the monuments of the south sloping, and was restored in 1952-53. Since 1957, the Odeon hosts many cultural events and shows, as part of the Festival of Athens.

Herod's Odeon, perhaps the most impressive monument of the south sloping (160-174 AD).

Ηρώδειο, πιθανώς το πιο εντυπωσιακό μνημείο της νότιας κλιτύος (160-174 μ.Χ.)

Now the holy rock of humanity is standing above us. Rise your eyes and take a look to the small temple, which, from the south Mycenaean flanking tower of the Gates, is looking out the Attic land. This is the first impression of what lies on this wide plateau of the rock’s top.

In the meantime, the visitor is on the west side of the hill and the Beulé gate is in front of his eyes. Crossing this point he is in. The Beulé gate took its name from the French archaeologist, who excavated it. It is dated in the period after the invasion of Erouli in 267 AD, when Athenians tried to reinforce the fortifications of Acropolis, building one more gate with two strong flanking towers.

View of the Propylaia through the Beulé gate.

Άποψη των Προπυλαίων μέσα από την πύλη Beulé.

Beulé gate, erected after 267 AD as additional protection.

Πύλη Beulé, χτίστηκε μετά το 267 μ.Χ. προς ενίσχυση της οχύρωσης.

Behind this first gate the small temple on the right Mycenaean flanking tower is clearly visible. The defensive tower was renovated during the classic period, in fact it was covered with new well carved stones, and in 425 BC one of the most elegant marble monuments of Acropolis was built on its top. The temple of the goddess Athena Nike (means victory). The sculptured decoration of the temple was amazing. Part of the surviving sculptures are hosted in the London Museum (stolen by lord Elgin) and the rest of them in the Acropolis Museum. In 1686 the temple was demolished by the Turks in order to use the building material to reinforce the fortifications of Acropolis. After the establishment of the Modern Greek State, the archaeologists found the parts of the temple, restoring it in 1835. The period 1935-40 as well as in 1997 we also had restoration works on the temple.

Temple of the goddess Athena Nike, a particularly elegant monument.

Ναός Αθηνάς Νίκης, ένα ιδιαίτερα κομψό μνημείο.

Temple of Athena Nike, part of the sculptured decoration.

Ναός Αθηνάς Νίκης, μέρος του γλυπτικού διάκοσμου.

Temple of Athena Nike, standing on a Mycenaean tower, southwest view.

Ναός Αθηνάς Νίκης. Υψώνεται πάνω σε έναν από τους μυκηναϊκούς πύργους, νοτιοδυτική άποψη.

Crossing the Beulé gate, Propylaia is in front of the visitor’s eyes. Propylaia, the Gates of Acropolis. Since the Mycenaean period this place on the west side of the hill was the access to the plateau of the top. The works began in 437 BC but they stopped in 432 BC without finishing. Propylaia was (the word is in plural in Greek, means in front of the gate) planned by Mnesikles. It was built in an incomplete Υ or U ground plan, which never finished. The main body of the building was used as a covered passage to the plateau, while the north wing (on the left entering) as a rest room for the pilgrims. This part is known as picture gallery, due to the mention of Pausanias (traveler in 2^nd Century AD) that the walls of the wing were decorated with paintings. The south wing (on the right entering) was poorer and smaller because of the existence of the Mycenaean wall and the temple of Athena Nike. Perhaps Mnesikles had predicted the construction of a place similar to the picture gallery, which never built. Different Doric style colonnades create the monumental sense, so as the once pilgrim or the today visitor enters to the plateau completely prepared.

General view of the Gates of Acropolis from the west, the Propylaia. 

On the right, the temple of Athena Nike.

Γενική άποψη των Προπυλαίων από τα δυτικά. Στα δεξιά, ο ναός της Αθηνάς Νίκης.

Propylaia, the north wing, Known as "Picture gallery".

Προπύλαια, η βόρεια πτέρυγα, γνωστή ως "Πινακοθήκη".

Propylaia, under the deep blue Attic sky.

Propylaia, the "Picture gallery", southeast view.

Προπύλαια, Η "Πινακοθήκη", νοτιονατολική άποψη.

Although this may be true, someone who visit the Acropolis for first time is never well prepared to face the Parthenon and the Erechtheion view.

Erechtheion is standing on the north side of the plateau. The name of the temple comes from the mythical king of Athens, Erechtheas, who, in the course of the centuries, identified with the god Poseidon. For ancient Athenians, it was the “the ancient temple”. The temple was mainly dedicated to the goddess Athena Poliada and to Erechtheas-Poseidon. The temple is dated in 421-409 BC. Perhaps it was planned by Mnesikles, but in fact the architect is unknown. However, in any case, Erechtheion is considered as one of the most extraordinary sanctuaries of the ancient times. It consists of a main building, separated in two parts, due to the double dedication. On the main body, two extensions were added, one on the north side and one on the south side. The north one was presented as a particularly luxurious porch with a richly decorated gate and ionic columns. The south extension is a small portico, which is perhaps the most elegant part of the whole archaeological site. There are not columns to support the roof, but only female figures, the famous Caryatids, substituting the columns. Even though, today the unsurpassed sculptures are hosted in the Acropolis museum (except for one which was stolen by lord Elgin), and in Erechtheion exact copies have been placed, the aesthetical result has not changed. Substituting the columns with female figures was an old Ionic habit.

Erechtheion, one of the most extraordinary sanctuaries of the ancient times.

Ερέχθειον, ένα από τα πιο θαυμαστά και πολυσύνθετα ιερά των αρχαίων χρόνων.

Erechtheion, the south extension, female figures instead of columns, 

Caryatids can be considered as unsurpassed examples of the ancient Greek art.

Ερέχθειον, η νότια πρόσταση με τις Καρυάτιδες, αξεπέραστα δείγματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

Erechtheion, the north extension, richly decorated gate and ionic columns.

Ερέχθειον, πλούσια διακοσμημένη πύλη και ιωνική κιονοστοιχία.

Erechtheion, main body of the temple, east view.

Ερέχθειον, κυρίως κτήριο, ανατολική άποψη.

One of the most symbolic images that someone can find on Acropolis is the Caryatids watching the Parthenon. Some of the most perfect sculptures of the classical Greek art watch the Parthenon, one the most perfect buildings ever built.  

Acropolis, Caryatids watching Parthenon, a real goosebumps spectacle.

Ακρόπολη, οι Καρυάτιδες ατενίζουν τον Παρθενώνα, καθηλωτική η εικόνα.

Whatever we write about the Parthenon is not enough, especially in the lines of a brief article like this.

The word “Parthenon” has to do with the word “virgin”, as it was dedicated to the goddess Athena, and Athena as a goddess had to be a virgin. Parthenon was built at the middle of the 5^th Century BC. The architects of the temple were Iktinos and Kallicrates, even though it is believed that also Feidias played his role to the plans. The construction began in 447 BC and finished in 438 BC. It is worth noting that most of the great Gothic Cathedral churches in Europe took centuries to complete. The temple was decorated with many elaborate and particularly elegant sculptures on all façades, as well as Doric and Ionic columns, while it was completely made by marble. But the elements that makes the building perfect are hidden in the way it was constructed. Parthenon was built in a ratio of 4:9, an element that offers to the building geometrical symmetry. At the same time on Parthenon, even one straight line cannot be found, on the contrary, all the lines are curved, even the base. The sides are inclined inward, so as the whole shape is pyramid-like, presenting a movement upwards. Even on the columns there is a soft swelling in the middle of their height. So, the monument does not stand static, offering optical symmetry and harmony. Of course, standing in front of the monument is rather difficult to detect all these elements. Trying to realize the complexity of the construction, we just have to think that due to the way it was planned, each part of the temple was unique.

The Parthenon’s “clock” stopped ticking for first time in 1687. Until this date it was preserved in a perfect condition, when during a siege, a Venetian canon destroyed it. The second time that the same “clock” stopped ticking was at the start of the 19^th Century, when lord Elgin stole its sculpture and not only them.

Parthenon, just perfection.

Παρθενώνας, απλώς  τελειότητα.

Parthenon, detail of the south side.

Παρθενώνας, λεπτομέρεια της νότιας όψης. 

Parthenon, partial view of the north side.

Παρθενώνας, μερική άποψη της βόρειας όψης.

There are many more elements that we could mention to the Parthenon and the rest of the monuments of the archaeological site. It would be in vain. Perhaps, only if someone visits this place, more elements would be needed, or… maybe not. This view has a… “catalytic” impact on the mind.

Before the visitor leaves the place, especially when the day is super-hot, it is worth to take a walk on the north sloping of the hill to the east side. It is a shady place, suitable for relaxing. The monuments there are also important but not so impressive. Someone can find on this walk caves, which hosted ancient sanctuaries and the remains of several springs, like Clepsydra, the most important spring of the Acropolis, as well as also some remains of the site’s post byzantine fortifications.

So, the Acropolis of Athens, the place where “the marble of the temples carries the human voice”, according to Le Corbusier.

The restoration program runs for many years at Parthenon.

To πρόγραμμα αποκατάστασης στον Παρθενώνα τρέχει εδώ και πολλά χρόνια.

From the walls of Acropolis the view to the old neighborhood  of Athens, Plaka, 

but also to the whole surrounding area, is amazing.

Η θέα από τα τείχη της Ακρόπολης προς την Πλάκα, αλλά και σε ολόκληρο το λεκανοπέδιο είναι συναρπαστική.

Visiting Acropolis, do not stay just to the big image, search for the details on the buildings and the shades of the sunlight. It is worth.

Η επίσκεψη στην Ακρόπολη δεν είναι μόνο η μεγάλη εικόνα. Αξίζει κανείς να ψάξει τις λεπτομέρειες στα κτήρια, αλλά και στις σκιάσεις του φωτός.

Με το όνομα Ακρόπολις είναι γνωστό ένα από τα μεγαλύτερα μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού, η Ακρόπολις των Αθηνών, η οποία δεσπόζει πάνω από τη πόλη για σχεδόν… τριάντα τρείς αιώνες. Η λέξη είναι σύνθετη και σημαίνει το άκρο της πόλης. Δηλαδή το τελευταίο σημείο που θα μπορούσαν να καταφύγουν οι κάτοικοι σε περίπτωση εισβολής, το πιο καλά οχυρωμένο σημείο ενός οικισμού. Σχεδόν όλες οι αρχαίες ελληνικές πόλεις είχαν τη δική τους ακρόπολη, όμως… η Ακρόπολις είναι μοναδική και είναι εκείνη που χαρακτηρίζει το περίγραμμα της πόλης των Αθηνών.

Παρά το ότι τα πρώτα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στον βράχο και στα πρανή του χρονολογούνται στο τέλος της Νεολιθικής εποχής (περίπου 3500-3200 π.Χ.), η Ακρόπολη οχυρώθηκε πρώτη φορά τον 13^ο αιώνα π.Χ. κατά την Μυκηναϊκή εποχή. Το αρχικό τείχος ήταν μεγαλιθικού τύπου, τύπος γνωστός και ως Κυκλώπειο τείχος. Την ίδια περίοδο σημειώνεται και η ενοποίηση όλων των αττικών οικισμών με κοινό πολιτικό κέντρο την Αθήνα. Μάλιστα η Αθηναίοι που έζησαν κατά τους κλασσικούς χρόνους πίστευαν ότι αυτό συνέβη κάτω από την πρωτοβουλία του μυθικού βασιλιά Θησέα. Η κάθοδος των Δωριέων κατά το τέλος του 12^ου αιώνα π.Χ., παρά το ότι ήταν μία από τις κύριες αιτίες για την καταστροφή του Μυκηναϊκού πολιτισμού, δεν επηρέασε την Αθήνα, καθώς δεν κατάφεραν να εισέλθουν στην περιοχή.

Η Αθήνα του επόμενους αιώνες (1100-700 π.Χ.) εξελίσσεται σε εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο. Ως τον 8^ο αιώνα π.Χ., η Ακρόπολη ήταν η έδρα του βασιλιά της πόλης, αλλά κατά την περίοδο αυτή ένας μικρός ναός, αφιερωμένος στην θεά Αθηνά, κατασκευάζεται στην ίδια ακριβώς θέση με το Μυκηναϊκό ανάκτορο. Η Ακρόπολη σιγά σιγά μετατρέπεται στο θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο της πόλης-κράτους. Οι επόμενοι αιώνες αποτέλεσαν τη βάση της πολιτικής και πολιτιστικής ακμής της Αθήνας, η οποία κορυφώθηκε τον 5^ο αιώνα π.Χ. Μέσα από πολιτικές ζυμώσεις από τον 7^ο αιώνα π.Χ. ως το τέλος του 6^ου αιώνα π.Χ. οι συνθήκες είχαν ωριμάσει, και το 508/7 π.Χ. ο Κλεισθένης, ένας από τους σπουδαιότερους νομοθέτες, με τις ριζοσπαστικές του μεταρρυθμίσεις θέτει τα θεμέλια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Έτσι η Δημοκρατία γίνεται πραγματικότητα για πρώτη φορά σε αυτόν τον πλανήτη. Ο 5^ος αιώνα π.Χ. αποτέλεσε την κορύφωση, την κορύφωση της τέχνης, της αρχιτεκτονικής, της φιλοσοφίας, της σκέψης, της πολιτικής. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που ο Χρυσός Αιώνας των Αθηνών είναι γνωστός ως κλασσική αρχαιότητα. Μία εποχή που χάρισε στην ανθρωπότητα μερικά από τα πιο σημαντικά μνημεία που χτίστηκαν ποτέ, όπως επίσης φιλοσοφικά κείμενα ιδίας αξίας βέβαια, τραγωδίες, κωμωδίες και όλα τα μεγάλα ιδανικά από τα οποία διακατέχεται όποιος θέλει να ονομάζεται άνθρωπος. Η Ακρόπολη ήταν το σύμβολο αυτής της ακμής και των επιτευγμάτων της, ενώ ταυτόχρονα ήταν το σημείο όπου όλα άρχισαν! Υπεύθυνος για το ιδιαίτερα φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα που οδήγησε στο κτίσιμο των μεγάλων μνημείων της Ακρόπολης και κατ’ επέκταση στην ακμή της πνευματικής ανάτασης,  ήταν ο Περικλής, ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας και στρατηγός των Αθηνών κατά τη διάρκεια του Χρυσού Αιώνα της πόλης, μεταξύ των Περσικών Πολέμων και του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Τα γεγονότα αυτά δεν αποτελούν απλώς την Αθηναϊκή ή την Ελληνική ιστορία, αλλά κατά την ταπεινή μας γνώμη την ιστορία της Ανθρωπότητας και πιθανώς αυτό να είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό όλων όσων αναφέρθηκαν στις παραπάνω γραμμές.

Είναι πραγματικά κάποιες φορές που σκεφτόμαστε ότι η γεωλογική γέννηση αυτού του βράχου δεν ήταν τυχαία. Ένας στιβαρός βραχώδης λόφος με επίπεδο χώρο στο ανώτερο ύψος του, τοποθετημένος στη μέση μίας περιοχής, περιτριγυρισμένης από βουνά και μία γαλάζια θάλασσα, με εξαιρετικό κλίμα, το κύριο χαρακτηριστικό του οποίου είναι ο βαθύς μπλε ουρανός, δεν θα μπορούσε να παραβλεφθεί από τον αρχαίο άνθρωπο. Φαντάζει πολλές φορές στα μάτια μας σα να ήταν το πεπρωμένο, σαν η φύση να έδωσε το ιδανικό σκηνικό για τις μεγάλες δημιουργίες της ανθρώπινης σκέψης που ακολούθησαν.

Ο σημερινός επισκέπτης θα βρει την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης, ενός από τους παλαιότερους σε οργανωμένη μορφή, στη νότια πλευρά του λόφου, έναντι του Μουσείου της Ακρόπολης. Εισερχόμενος σε αυτό τον χώρο, ένα συναρπαστικό αλλά και πραγματικά μοναδικό ταξίδι στην ιστορία, αλλά και στα μεγαλύτερα ιδανικά της ανθρωπότητας αρχίζει.

Το πρώτο μνημείο που συναντάμε είναι το Θέατρο του Διονύσου, τον τόπο όπου ελάμβαναν χώρα οι θεατρικοί αγώνες στην αρχαία Αθήνα. Το σημείο όπου γεννήθηκε το δράμα, ο πρόγονος της μοντέρνας θεατρικής τέχνης. Οι ρίζες του δράματος πιστεύεται ότι μπορούν να αναζητηθούν στο άσμα, γνωστό ως Διθύραμβος, που τραγουδούσαν οι πιστοί για να τιμήσουν τον Διόνυσο, θεό του κρασιού, της βλάστησης αλλά και της μέθης. Οι θεατρικοί αγώνες ήταν μέρος εορταστικών εκδηλώσεων και ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα στη πόλη. Η πολιτεία πλήρωνε το αντίτιμο εισόδου για τους φτωχούς πολίτες, έτσι ώστε όλοι να μπορούν να παρακολουθήσουν αυτό που θεωρούνταν τόσο σημαντικό για την εκπαίδευση των πολιτών, ενώ την ίδια στιγμή όριζε έναν χορηγό, συνήθως κάποιο πλούσιο μέλος της Αθηναϊκής κοινωνίας, για κάθε θεατρικό έργο. Ο νικητής χορηγός έπαιρνε ως βραβείο έναν τρίποδα, τον οποίο είχε το δικαίωμα να στήσει σε δημόσιο χώρο πάνω σε ένα μνημείο, τα περιβόητα χορηγικά μνημεία. Η οδός Τριπόδων στην Πλάκα, η αρχαιότερη οδός στην Ευρώπη, αφού εκτός από το ότι φέρει το ίδιο όνομα, είναι κατασκευασμένη σχεδόν στην ίδια γραμμή με την αρχαία, πήρε το όνομά της από τα χορηγικά μνημεία που στήνονταν κατά μήκος της. Αρχικά, κατά τον 6^ο αιώνα π.Χ., στο σημείο που βρίσκεται το θέατρο υπήρχε μόνο ένας ανοιχτός χώρος σε σχήμα κύκλου ο οποίος χρησιμοποιούνταν για τη λατρεία του θεού. Το κοινό που παρακολουθούσε τις εκδηλώσεις λατρείας στεκόταν στα πρανή του λόφου. Αργότερα τοποθετήθηκαν ξύλινες εξέδρες, οι οποίες τον 5^ο αιώνα π.Χ., μετατράπηκαν μερικώς σε πέτρινες. Το θέατρο απέκτησε την μνημειακή του μορφή κατά το 330 π.Χ. και το οικοδομικό πρόγραμμα του Λυκούργου, όταν μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 15-16000 θεατές.

Ψηλότερα από το θέατρο, διακρίνεται μία μικρή σπηλιά, στην οποία το 320/319 π.Χ. κατασκευάστηκε το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου. Η σημερινή κατάσταση του μνημείου οφείλεται στην αποκατάσταση του 2002, η οποία βασίστηκε στις πηγές και στις περιγραφές αυτών. Κατά τους χριστιανικούς αιώνες στο σπήλαιο χτίστηκε ναός. Το μνημείο βρισκόταν σε εξαιρετική κατάσταση ως το 1827 όταν κατέρρευσε λόγω εχθροπραξιών, όμως τα μέλη του χρησιμοποιήθηκαν για την αποκατάσταση του βυζαντινού ναού του Λυκοδήμου (11^ος αι), γνωστός ως Ρώσικη εκκλησία των Αθηνών. Οι δύο κίονες άνωθεν του μνημείου χρονολογούνται στη Ρωμαϊκή εποχή, αποτελώντας επίσης χορηγικό μνημείο.

Ανατολικά του θεάτρου του Διονύσου, υψωνόταν ένα τετράγωνο κτήριο με τοξοστοιχίες εσωτερικά και πυραμιδοειδή στέγη, μιμούμενη τη σκηνή του Πέρση βασιλιά, Ξέρξη. Ήταν το Ωδείο του Περικλή, το οποίο επίσης χρονολογείται τον 5^ο αιώνα π.Χ. Κατά την παράδοση, το ωδείο χτίστηκε από ότι απόμεινε από τα περσικά καράβια μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Το 86 π.Χ., οι Αθηναίοι έκαψαν μόνοι τους το ωδείο, έμπροσθεν στην πολιορκία του Ρωμαίου Σύλλα, έτσι ώστε να μην πέσει η ξυλεία στα χέρια των Ρωμαίων.

Περπατώντας προς τα δυτικά ο επισκέπτης συναντά μία συστοιχία από πέτρινα τόξα. Πρόκειται για ότι σώζεται από τη Στοά του Ευμένη Β΄, βασιλιά της Περγάμου, η οποία χτίστηκε το 160 π.Χ. Η Στοά ήταν μία μακρόστενη διώροφη κατασκευή, η οποία χρησίμευε για την ξεκούραση των Αθηναίων στα διαλείμματα των θεατρικών αγώνων, ειδικά όταν ο καιρός ήταν βροχερός. Η κατασκευή εκτεινόταν σε μήκος 163 μ και 17μ πλάτος, φέροντας 64 δωρικούς κίονες στην πρόσοψη του ισογείου και 32 ιωνικούς στο εσωτερικό. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπήρχαν πολλές ομοιότητες μεταξύ της Στοάς και εκείνης του Αττάλου στην Αρχαία Αγορά. Άλλωστε, ο Άτταλος Β΄ ήταν αδερφός του Ευμένη Β΄.

Πολύ κοντά στη Στοά, ο επισκέπτης θα συναντήσει το Ασκληπιείο. Ένα κτήριο όπου οι Αθηναίοι λάτρευαν τον Ασκληπιό, πατέρα της ιατρικής επιστήμης, ενώ συγχρόνως λειτουργούσε και ως θεραπευτήριο. Σήμερα μόνο η δωρική στοά του ναού είναι μερικώς αναστηλωμένη.

Αξίζει δε να σημειωθεί εδώ, ότι η περιοχή γύρω από τα μνημεία είναι γεμάτη από ερείπια οχυρώσεων, τα οποία ανήκουν σε διάφορες εποχές.

Αφήνοντας το Ασκληπιείο, η ανάβαση αρχίζει. Το μονοπάτι τώρα οδηγεί προς τα Προπύλαια. Στο ενδιάμεσο ο επισκέπτης μπορεί να κάνει μία μικρή στάση πάνω από το Ηρώδειο, το Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού, πιθανώς το πιο εντυπωσιακό από τα μνημεία της νότιας κλιτύος. Το Ηρώδειο χτίστηκε την περίοδο 160-174 μ.Χ., κατά την Ρωμαϊκή εποχή της πόλης. Ήταν στεγασμένο με ξύλινη οροφή, η οποία εσωτερικά δεν έφερε κανένα στήριγμα, ένα ιδιαίτερα αξιοσημείωτο τεχνικό επίτευγμα, ακόμα και για τη σημερινή εποχή. Είχε τη δυνατότητα να φιλοξενήσει 5000 θεατές. Καταστράφηκε μερικώς κατά την επιδρομή των Ερούλων, το 267 μ.Χ., όπως και τα υπόλοιπα μνημεία της νότιας κλιτύος, για να αποκατασταθεί το 1952-53. Από το 1957 το Ωδείο φιλοξενεί παραστάσεις και συναυλίες, ως μέρος του Φεστιβάλ Αθηνών.

Κάπου σε αυτό το σημείο αξίζει κανείς να σηκώσει τα μάτια και να κοιτάξει τον μικρό ναό, ο οποίος από τον νότιο μυκηναϊκό πλευρικό των Προπυλαίων πύργο, ατενίζει την Αττική γη. Αποτελεί άλλωστε την πρώτη εντύπωση για το τι ακριβώς βρίσκεται στο πλάτωμα της κορυφής του βράχου.

Στο μεταξύ, τα βήματα του επισκέπτη τον έχουν ήδη οδηγήσει στη δυτική πλευρά του λόφου και η Πύλη Beulé βρίσκεται εμπρός του. Αποτελεί την πρώτη πύλη της οχύρωσης και διασχίζοντάς την βρισκόμαστε πια μέσα. Η πύλη πήρε το όνομά της από τον Γάλλο αρχαιολόγο που την ανέσκαψε. Χρονολογείται στην περίοδο μετά την εισβολή των Ερούλων το 267 μ.Χ., όταν οι Αθηναίοι επιχείρησαν να ενισχύσουν την οχύρωση της Ακρόπολης, χτίζοντας μία ακόμα πύλη πλαισιωμένη από δύο ισχυρούς πλευρικούς πύργους.

Πίσω από την εν λόγω πύλη, ο μικρός ναός πάνω στον δεξιό μυκηναϊκό πύργο είναι ξεκάθαρα ορατός. Ο αμυντικός πύργος ανακαινίσθηκε κατά την κλασσική περίοδο, όταν επενδύθηκε με καλολαξευμένους λίθους και το 425 π.Χ. ένα από τα πιο κομψά μαρμάρινα μνημεία της Ακρόπολης χτίστηκε στην κορυφή του. Ο ναός της Αθηνάς Νίκης. Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού ήταν ιδιαίτερης τέχνης. Μέρος από αυτόν τον διάκοσμο κλάπηκε από τον λόρδο Έλγιν στις αρχές του 19^ου αιώνα και σήμερα «φιλοξενείται» στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ ο εναπομείναν στο Μουσείο της Ακρόπολης. Ο ναός το 1686 κατεδαφίστηκε από τους Τούρκους ώστε το οικοδομικό υλικό που προέκυψε να χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση της οχύρωσης της Ακρόπολης. Με την ίδρυση του νέου Ελληνικού Κράτους, οι αρχαιολόγοι βρήκαν τα κομμάτια του ναού και αποκατέστησαν το μνημείο το 1835. Την περίοδο 1935-40, όπως και το 1997 υπήρξαν και πάλι εργασίες για την πλήρη αποκατάσταση του ναού.

Περνώντας την Πύλη Beulé, τα Προπύλαια, η κυρίως πύλη της Ακρόπολης, στέκονται μπροστά μας. Ήδη από τη Μυκηναϊκή περίοδο, η δυτική πλευρά, καθώς ήταν η πιο ομαλή, ήταν εκείνη που έδινε πρόσβαση στην κορυφή. Τα Προπύλαια άρχισαν να χτίζονται από τον Μνησικλή το 437 π.Χ., αλλά οι εργασίες σταμάτησαν το 432 π.Χ., χωρίς ποτέ το μνημείο να ολοκληρωθεί. Το οικοδόμημα εμφανίζει κάτοψη σχήματος μεταξύ ημιτελούς Υ και Π. Το κυρίως κτίσμα ήταν ένα στεγασμένο πέρασμα στην Ακρόπολη, ενώ το βόρειο τμήμα (αριστερά εισερχόμενοι) χρησίμευε ως τόπος ξεκούρασης για τους προσκυνητές. Το τμήμα αυτό είναι γνωστό και ως Πινακοθήκη, κυρίως λόγω της αναφοράς του Παυσανία, τον 2^ο μΧ αιώνα, ότι το εσωτερικό της πτέρυγας ήταν κατάφορτο από τοιχογραφίες. Η νότια πτέρυγα (δεξιά εισερχόμενοι) ήταν φτωχότερη και μικρότερη, κυρίως λόγω της ύπαρξης του μυκηναϊκού πύργου και του ναού της Αθηνάς Νίκης. Πιθανώς βέβαια, ο Μνησικλής σχεδίαζε για την εν λόγω πτέρυγα μία παρόμοια εμφάνιση με εκείνη της Πινακοθήκης, η οποία ποτέ δεν χτίστηκε. Από τα κυριότερα στοιχεία του μνημείου είναι οι δωρικού ρυθμού κιονοστοιχίες τις οποίες φέρει και είναι υπεύθυνες σε μεγάλο βαθμό για το πρώτο αίσθημα που δίνει στον επισκέπτη σε σχέση με τον χώρο, προετοιμάζοντάς τον για την είσοδο.

Βέβαια παρά το ότι τα Προπύλαια φαίνεται όντως να είχαν το ρόλο προετοιμασίας του επισκέπτη, όποιος εισέρχεται για πρώτη φορά στο πλάτωμα, δεν μπορεί ποτέ να είναι αρκετά προετοιμασμένος για να αντικρύσει το Ερέχθειο και τον Παρθενώνα.

Το Ερέχθειο στέκεται στη βόρεια πλευρά του χώρου. Το όνομα του μνημείου οφείλεται στον μυθικό βασιλιά της Αθήνας, Ερεχθέα, ο οποίος με το πέρασμα των αιώνων ταυτίστηκε με τον θεό Ποσειδώνα. Για τους αρχαίους Αθηναίους ήταν απλώς «ο αρχαίος ναός». Ήταν κυρίως αφιερωμένο στη θεά Αθηνά Πολιάδα και στον Ερεχθέα-Ποσειδώνα, ενώ η κτίση του χρονολογείται το 421-409 π.Χ. Πιθανώς σχεδιάστηκε από τον Μνησικλή, αλλά στην πραγματικότητα ο αρχιτέκτονας είναι άγνωστος. Όμως σε κάθε περίπτωση, το Ερέχθειο θεωρείται ένα από τα πιο θαυμαστά και πολυσύνθετα ιερά των αρχαίων χρόνων. Αποτελείται από έναν κυρίως κτήριο, χωρισμένο σε δύο τμήματα λόγω της διπλής αφιέρωσης του ναού, ενώ προστίθενται δύο προστάσεις ακόμα, μία στη βόρεια πλευρά και μία στη νότια. Η βόρεια πρόσταση είναι ένα μνημειακό πρόπυλο που περιλαμβάνει μία πλούσια διακοσμημένη με γλυπτό διάκοσμο πύλη και ιωνική κιονοστοιχία. Η νότια πρόσταση, όμως, είναι πιθανώς το πιο κομψό τμήμα ολόκληρου του αρχαιολογικού χώρου. Δεν υπάρχουν κίονες για τη στήριξη της οροφής, αλλά γυναικείες φιγούρες που υποκαθιστούν αυτούς, οι περιβόητες Καρυάτιδες. Αν και σήμερα τα αξεπέραστα γλυπτά φιλοξενούνται στο Μουσείο της Ακρόπολης, εκτός από τη μία που έκλεψε ο Έλγιν και στο ιερό έχουν τοποθετηθεί ακριβή αντίγραφα, το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα δεν έχει αλλάξει στο ελάχιστο. Η αντικατάσταση των κιόνων με γυναικείες φιγούρες ήταν παλιά Ιωνική συνήθεια.

Μάλιστα, μία από τις πιο συμβολικές εικόνες που μπορεί κάποιος να βρει στην Ακρόπολη είναι οι Καρυάτιδες να ατενίζουν τον Παρθενώνα. Οι Καρυάτιδες, από τα τελειότερα γλυπτά έργα της κλασσική τέχνης, κοιτούν προς τον Παρθενώνα, ένα από τα τελειότερα κτήρια που χτίστηκαν ποτέ. Ότι και να γράψει κανείς για αυτό το κτήριο είναι λίγο, ειδικά στο πλαίσιο ενός σύντομου άρθρου όπως το παρόν.

        

Ο Παρθενώνας ήταν αφιερωμένος στη θεά Αθηνά και χτίστηκε στα μέσα του 5^ου αιώνα π.Χ. Αρχιτέκτονες του μνημείου ήταν ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης, αν και υπάρχουν υπόνοιες ότι και ο Φειδίας συμμετείχε στον σχεδιασμό. Η κατασκευή ξεκίνησε το 447 π.Χ. και τελείωσε το 438 π.Χ., δηλαδή μόλις 9 χρόνια μετά, τη στιγμή που οι μεγάλοι γοτθικοί ναοί της Ευρώπης χρειάστηκαν αιώνες για να ολοκληρωθούν. Ο ναός, κατασκευασμένος εξολοκλήρου από μάρμαρο, ήταν διακοσμημένος σε όλες του τις πλευρές με ιδιαίτερα κομψά και περίτεχνα γλυπτά, ενώ έφερε δωρικούς, αλλά και ιωνικούς κίονες. Όμως τα στοιχεία στα οποία οφείλει την τελειότητά είναι κρυμμένα στον τρόπο κατασκευής του. Έχει χτιστεί σε κλίμακα 4:9, κάτι που του προσδίδει τέλεια γεωμετρική συμμετρία. Όμως την ίδια στιγμή, δεν υπάρχει ούτε μία ίσια γραμμή σε ολόκληρο το μνημείο, αλλά αντιθέτως όλες του οι γραμμές είναι καμπύλες, ακόμα και η βάση του. Οι πλευρές γέρνουν προς τα μέσα προσδίδοντας στην πραγματικότητα ένα πυραμιδοειδές σχήμα στο μνημείο και βέβαια μία κίνηση ανάτασης. Ακόμα και οι κίονες στο μέσο περίπου του ύψους τους εμφανίζουν μία μαλακή ένταση. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο το μνημείο δεν είναι στατικό, προσφέροντας ταυτόχρονα την οπτική συμμετρία που χρειάζεται ένα γιγάντιο κτίσμα και βέβαια αρμονία. Φυσικά όποιος σταθεί έμπροσθεν του μνημείου είναι μάλλον δύσκολο να ανιχνεύσει τα παραπάνω στοιχεία, μία ακόμα επιτυχία των αρχιτεκτόνων του Παρθενώνα. Προσπαθώντας να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα της κατασκευής, είναι αρκετό να αναφερθεί ότι λόγω της σχεδίασης, όλα τα κομμάτια είναι διαφορετικά μεταξύ τους.   

Ο χρόνος σταμάτησε να χτυπά για τον Παρθενώνα για πρώτη φορά το 1687. Μέχρι τότε το μνημείο σωζόταν σε εξαιρετική κατάσταση, καθώς ήταν σε χρήση είτε ως χριστιανικός ναός είτε ως μουσουλμανικό τέμενος. Τότε λοιπόν είχαμε την πολιορκία των Βενετών εναντίον των Αθηνών, κατά την οποία η βόμβα από ένα κανόνι κατάστρεψε το παγκόσμιο αυτό οικοδόμημα. Η δεύτερη φορά που ο χρόνος σταμάτησε να χτυπά για το μνημείο και πάλι, ήταν οι αρχές του 19^ου αιώνα όταν ο λόρδος Έλγιν κατάκλεψε τα γλυπτά του και δυστυχώς όχι μόνο αυτά.

Υπάρχουν πολλά στοιχεία που θα μπορούσαν να αναφερθούν για τον Παρθενώνα και για τα υπόλοιπα μνημεία του εν λόγω αρχαιολογικού χώρου. Όμως θα ήταν μάταιο. Άλλωστε, μόνο αν κάποιος επισκεφθεί τον χώρο μπορεί να χρειαστεί παραπάνω πληροφορίες, αλλά… πιθανώς και όχι. Η εικόνα είναι απλώς… καταλυτική και οπωσδήποτε καθηλωτική.

Πριν ο επισκέπτης εγκαταλείψει τον χώρο, ειδικά κατά τη διάρκεια μία ζεστής ημέρας, αξίζει να κάνει έναν περίπατο στη βόρεια κλιτύ του λόφου ως την ανατολική πλευρά. Είναι ένα σκιερό μέρος λόγω του βόρειου προσανατολισμού του, κατάλληλο για χαλάρωση. Τα μνημεία εδώ είναι εξίσου σημαντικά, αλλά όχι τόσο εντυπωσιακά. Έτσι θα συναντήσουμε σπήλαια τα οποία φιλοξένησαν αρχαία Ιερά και τα κατάλοιπα από διάφορες πηγές, όπως  εκείνα της Κλεψύδρας, της πιο σπουδαίας πηγής της Ακρόπολης, καθώς επίσης και λείψανα από τις μεταβυζαντινές οχυρώσεις του χώρου.

Ακρόπολις των Αθηνών λοιπόν, εκεί όπου «το μάρμαρο των ναών κουβαλά την ανθρώπινη φωνή», κατά τον Le Corbusier.