Η Λαυρεωτική γη και το ακρωτήριο Σούνιο. Εκεί που το βαθύ γαλάζιο της Αττικής συνάντησε το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου - Laurium (Lavrion) land and Sounion cape. Where Attica’s deep blue meets Aegean Sea’s big blue

κείμενο - φωτογραφίες, text - images: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography

γλώσσες, languages: Ελληνικά, English

Η Αττική γη αποτελεί ένα ανεξάντλητο απόθεμα μύθων και ιστοριών, αρχαίων και νεότερων που τη… διάλεξαν για να γεννηθούν ή να συμβούν. Βέβαια πως θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά όταν η γη αυτή κατοικείται τουλάχιστον 4000 με 3000 περίπου χρόνια π.Χ. Περιηγούμενος κανείς αυτά τα χώματα, μάλλον αυτά τα βράχια, έστω και τσιμεντωμένα στις μέρες μας, ψίθυροι ιστορίας τον συνοδεύουν που κάποιες φορές τα όριά τους πορεύονται χέρι-χέρι με τον μύθο. Δεν είναι δύσκολο να τους ακούσεις, απλά χρειάζεται να τους αφιερώσεις χρόνο.

Η Λαυρεωτική γη καταλαμβάνει το νότιο τμήμα της Ανατολικής Αττικής. Στο νοτιότερο σημείο αυτής βρίσκεται το ακρωτήριο Σούνιο. Το σύνορο μεταξύ του Σαρωνικού κόλπου και του Αιγαίου πελάγους, το σημείο, όπου το βαθύ γαλάζιο της Αττικής συναντά το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου. Στη γη αυτή λοιπόν θα προσπαθήσουμε να περιηγηθούμε, έστω και επί τροχάδην, αφού το αντίθετο δεν θα το επέτρεπε η φύση ενός ταξιδιωτικού άρθρου. Ενδιάμεσες στάσεις και τα σημεία αναφοράς της περιήγησης θα είναι η χαμένη βιομηχανική επανάσταση στην Ελλάδα και οι ρίζες της στο αρχαίο μας παρελθόν, αλλά και ένας παγκοσμίως φημισμένος αρχαίος ναός, ένας ιδιαίτερος παραδοσιακός οικισμός, νεογοτθικοί ναοί, το υπέδαφος και οι αρχαίες σκουριές του, ένα γεωλογικό… Χάος, ένας Εθνικός Δρυμός και ένα… κοινοβούλιο του 6^ου αιώνα π.Χ.!

Σούνιο, ναός Ποσειδώνα, νοτιοδυτική άποψη

Sounion, temple of Poseidon, southwestern view

Από την Αθήνα υπάρχουν δύο διαδρομές που οδηγούν το Σούνιο. Η μία είναι ελαφρώς γρηγορότερη, μέσω Αττικής Οδού, Κερατέας, Λαυρίου και η δεύτερη μέσω Αθηναϊκής Ριβιέρας, όπως γελοιοδέστατα ονόμασαν κάποιοι τα τελευταία χρόνια το παραλιακό μέτωπο του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας και την αττική ακτογραμμή ακόμα νοτιότερα. Παρά το γελοίο όνομα, διαλέξτε τη δεύτερη, με λίγα λόγια πάρτε την παραλιακή και για να πάτε και για να γυρίσετε. Πηγαίνοντας, η θέα στην ανοιχτή θάλασσα με τον ήλιο να χρυσίζει την επιφάνειά της θα σας αποζημιώσει για τις στροφές, μάρμαρο την αποκάλεσε ο ποιητής, αλλά και μουντή να είναι η μέρα, ο ουρανός και τα σύννεφα του νότου, πάλι θα σας αποζημιώσουν. Επιστρέφοντας δε, τα χρώματα του αττικού ουρανού την ώρα που ο ήλιος μας αφήνει, θα σας κάνουν να εύχεστε να σταματήσει ο χρόνος!

Πιθανώς κανένας άλλος αρχαίος ναός να μην χτίστηκε ποτέ σε ωραιότερο σημείο από ότι ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο. Η ιστορία του τόπου πηγαίνει πολλούς αιώνες πίσω, ακουμπώντας φυσικά τον μύθο. Τον μύθο του παππού Αιγαία, του Θησέα και του Μινώταυρου. Ο μυθικός βασιλιάς Αιγαίας εδώ διάλεξε να βάλει τέλος στη ζωή του πέφτοντας στα βράχια που έσκαγαν τα αιώνια κύματα και οι Αθηναίοι να τον ανακηρύξουν γιό του Ποσειδώνα και να δώσουν το όνομά του στο πέλαγο που απλωνόταν ένα γύρω, το Αιγαίο Πέλαγος. Ο μύθος λίγο πολύ γνωστός. Η Αθήνα ήταν φόρου υποτελής στον βασιλιά Μίνωα της Κρήτης και είχε την υποχρέωση να στέλνει κάθε χρόνο επτά κορίτσια και επτά αγόρια, τα οποία γίνονταν τροφή για τον Μινώταυρο, ένα τέρας μισό άνθρωπος και μισό ταύρος, που κατοικούσε στον Λαβύρινθο. Ο Αιγαίας έστειλε τον γιό του Θησέα να σκοτώσει τον Μινώταυρο, πράγμα που έκανε με τη βοήθεια του μίτου της Αριάδνης για να μην χαθεί στον Λαβύρινθο, απαλλάσσοντας την Αθήνα από τον φόρο αίματος. Όμως ο πατέρας του, του είχε ζητήσει αν τα κατάφερνε να αλλάξει το χρώμα των μαύρων πανιών τα οποία είχαν την υποχρέωση τα αθηναϊκά καράβια να φέρουν λόγω της υποτέλειας, σε άσπρα, αλλά ο Θησέας το ξέχασε. Από τότε δεν ακούγαμε τους γονείς μας. Ο Αιγαίας περίμενε τον γυρισμό της αποστολής στο Σούνιο, το οποίο είναι το νοτιότερο σημείο της Αττικής και το πρώτο που αντικρύζει κανείς καθώς πλέει από την Κρήτη προς την Αθήνα. Όταν είδε τα μαύρα πανιά πίστεψε ότι η αποστολή απέτυχε και αποφάσισε να αυτοκτονήσει.

Πιθανώς κανένας αρχαίος ναός να μην χτίστηκε σε τόσο όμορφο σήμείο

Maybe, no other ancient temple was ever built in such a beautiful site

Ανεξαρτήτως καιρού, τα χρώματα στον ουρανό του Σουνίου είναι πάντα υπέροχα

Sunny or cloudy day, the colours around Poseidon temple are always amazing

Την πρώτη ιστορική αναφορά για το Σούνιο την βρίσκουμε στον Όμηρο, σύμφωνα όμως με την αρχαιολογική έρευνα φαίνεται ότι έχει κατοικηθεί ήδη από την περίοδο 2800-2000 π.Χ.

Τον 5^ο αιώνα π.Χ. αναφέρεται ως ένα από τα 5 ισχυρότερα φρούρια γύρω από την Αθήνα, ελέγχοντας ουσιαστικά το θαλάσσιο πέρασμα προς τον Πειραιά. Φαίνεται επίσης ότι ήταν το διοικητικό, θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής. 

Το ιερό παρακμάζει κατά το τέλος της Ελληνιστικής εποχής και φαίνεται ότι κατά του Ρωμαϊκούς χρόνους είναι ήδη εγκαταλειμμένο.

Το μήκος της περιτείχισης ήταν περίπου 300 μέτρα, ενισχυμένο με προμαχώνα και ορθογωνικής διατομής πλευρικούς πύργους, στοιχεία ορατά ως σήμερα. Ο ναός του Ποσειδώνα που στέκεται στο ψηλότερο σημείο του χώρου, οι γνωστές σε όλους μας καβοκολώνες, χτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. πάνω στα θεμέλια παλαιότερου των τελών του 6ου αιώνα π.Χ. που καταστρα΄φηκε από τους Πέρσες. Το ίδιο κακριβώς συνέβη και με τον ναό της Αθηνάς Σουνιάδας, του οποίου η θεμελίωση διακρίνεται σε παρακείμενο λόφο. Ο ναός είναι δωρικού ρυθμού, κατασκευασμένος από τοπικό μάρμαρο και πιθανώς από τον ίδιο αρχιτέκτονα που έχτισε το ναό του Ηφαίστου στο Θησείο. Βόρεια του ναού σώζονται υπολείμματα από τη στοά, βοηθητικό κτίσμα του ιερού για την ξεκούραση των επισκεπτών, κατάλοιπα του οικισμού που πιστεύεται ότι ιδρύθηκε κατά τουςς Ελληνιστικούς χρόνους, καθώς και ίχνη λιμενικών εγκαταστάσεων, των νεώσοικων, στεγασμένων κτισμάτων κατάλληλων για την ανέλκυση των σκαφών.

Ανεβείτε στο λόφο, θαυμάστε ένα ακόμα αριστούργημα της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας, αναζητείστε στην ανατολική όψη του ναού πάνω σε μία τετράγωνη κολώνα την υπογραφή του λόρδου Βύρωνα (τέρμα ζουμ στην κάμερα) ανάμεσα σε δεκάδες άλλες, βγείτε στη νότια πλευρά, αφήστε το βλέμμα σας να χαθεί νοητά ως την Κρήτη όπως έκανε και ο παππούς Αιγαίας, ατενίστε ανατολικά το Αιγαίο Πέλαγος, τη Μακρόνησο, την Τζιά και την Κύθνο και δυτικά την αττική ακτογραμμή, κατηφορίστε προς τα υπολείμματα του οικισμού και ανεβείτε πάλι προς την έξοδο από το μονοπάτι. Αγριολούλουδα την άνοιξη, χελώνες και… νησιωτικές πέρδικες θα κάνουν ακόμα πιο όμορφη την βόλτα σας στην ιστορία και τη μυθολογία. Αν κουραστείτε υπάρχουν και παγκάκια, αλλά προσοχή, αν καθίσετε να απολαύσετε την καθηλωτική θέα να ξέρετε ότι δεν είναι εύκολο να σηκωθείτε πάλι. Αν πάλι βρεθείτε εκεί λίγο πριν δύσει ο ήλιος, μην φύγετε χωρίς να δείτε το ηλιοβασίλεμα. Ο χώρος παραμένει ανοιχτός ως εκείνη την ώρα.

Το ηλιοβασίλεμα από τον αρχαιολογικό χώρο του Σουνίου 

είναι από τα ομορφότερα στην Ελλάδα

The archaeological site of Sounion is one of the best sites 

to admire the sunset in Greece

Ναός Ποσειδώνα, στην τετράγωνη κολώνα άφησε την υπογραφή του ο Λόρδος Βύρωνας

Temple of Poseidon, on the pilaster in the middle, the sign of Lord Byron can be found

Νησιωτικές πέρδικες συντροφεύουν τον επισκέπτη του αρχαιολογικού χώρου στο Σούνιο

The archaeological site of Sounion is full of Chukars

Επόμενος σταθμός της περιήγησης είναι το Λαύριο, λέξη που προέρχεται από τη λαύρα που σημαίνει στενό πέρασμα, παραπέμποντας στην μεταλλευτική και κατά επέκταση στην βιομηχανική ιστορία του τόπου. Γνωστό ήδη από την αρχαιότητα, όταν η γη του έδινε μόλυβδο αλλά κυρίως ασήμι, προσφέροντας τα μέγιστα στον ερχομό του Χρυσού Αιώνα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και ολόκληρης της ανθρωπότητας.

Σε κάθε μας βήμα στην περιοχή του Λαυρίου η μεταλλευτική ιστορία είναι παρούσα

Remains of the once mining activity around Laurium (Lavrion), today industrial archaeology

Η εξορυκτική δραστηριότητα στην Λαυρεωτική γη είναι μία πραγματικά παλιά ιστορία, αφού φαίνεται να ξεκίνησε γύρω στο 3500 π.Χ. Εντατικοποιήθηκε με το τέλος των Περσικών πολέμων, για να κορυφωθεί στα μέσα του 5^ου και τον 4^ο αιώνα π.Χ. Μετά την κλασσική αρχαιότητα διακόπτεται κάθε σοβαρή μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα και ακολουθούν πολλοί αιώνες σιωπής, για να επανέλθει την δεκαετία του 1860 και να διαρκέσει ως το 1989. Βέβαια το ασήμι είχε στερέψει ήδη από την αρχαιότητα, έτσι το ενδιαφέρον είχε στραφεί προς άλλους θησαυρούς του υπεδάφους. Πρόκειται πάντως για μία από τις παλαιότερες βιομηχανικές περιοχές της Ευρώπης. Ειδικά τα πλυντήρια για τα μεταλλεύματα, θεωρούνται πολύ σημαντικά για την βιομηχανική αρχαιολογία καθώς ήταν σταθερές, χτιστές κατασκευές, με αποτέλεσμα να διατηρηθούν ως σήμερα, σε αντίθεση με άλλους λαούς που χρησιμοποιούσαν ξύλο, υλικό το οποίο βέβαια δεν άντεξε στον χρόνο.

Η σύγχρονη μεταλλευτική ιστορία του Λαυρίου ξεκινά την δεκαετία του 1860 όταν αποφασίζεται ότι είναι δυνατή η εκμετάλλευση των αρχαίων σκωρίων, αλλά και των επιφανειακών μεταλλευμάτων (εκβολάδων) που είχαν ξεμείνει από την αρχαιότητα. Αρχικά ιδρύεται μία ιταλογερμανική εταιρία για την εξόρυξη αργυρούχου μόλυβδου. Σύντομα όμως θα έρθει αντιμέτωπη με το ελληνικό δημόσιο καθώς προσπάθησε να ιδιοποιηθεί τα μεταλλεύματα, ενώ παράλληλα αξίωσε ιδιοκτησία στα εδάφη. Η ιστορία αυτή έμεινε γνωστή ως Λαυρεωτικό Ζήτημα. Λύθηκε το 1873 με την ίδρυση δύο εταιριών μίας Ελληνικής και μίας Ελληνογαλλικής η οποία μετά από 3 χρόνια άλλαξε όνομα. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε μεγάλο πλήγμα στην παραγωγή και το 1930 εκποιήθηκαν οι εγκαταστάσεις της Ελληνικής Εταιρίας. Η Γαλλική Εταιρία συνέχισε τις εργασίες με πολλές όμως αλλαγές και αναταράξεις ουσιαστικά ως το 1989. Το 1992 το Ελληνικό Δημόσιο αγόρασε τις εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρίας και ιδρύθηκε μέσω του ΕΜΠ το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου.

Λαύριο, πρώην εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρίας, 

από το 1992 Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο

Laurium (Lavrion), the ex plant of the French mining company,

since 1992 it houses the Technological & Cultural Centre

Οι εγκαταστάσεις σήμερα εντάσσονται στην κατηγορία της βιομηχανικής αρχαιολογίας, ενώ βέβαια η περιοχή συνεχίζει να αποτελεί ένα ανοιχτό ορυκτολογικό μουσείο. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι ποτέ δεν υπήρξε καμία μέριμνα για το περιβάλλον και ακόμα και σήμερα πολλοί τόνοι κατεργασμένου μεταλλεύματος βρίσκονται συσσωρευμένοι σε πολλά σημεία γύρω από την πόλη, μολύνοντας φυσικά το υπέδαφος με διάφορα βαρέα μέταλλα. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι σε ορισμένα σημεία απαγορεύεται η γεωργική δραστηριότητα. Φυσικά οι κοινωνικές προεκτάσεις ήταν επίσης σημαντικές, τόσο κατά την διάρκεια της ακμής, όσο βέβαια και όταν σταμάτησε κάθε δραστηριότητα.

Από το Σούνιο οδηγούμε βόρεια με μεγάλη προσοχή και χαμηλή ταχύτητα στον ιδιαίτερα στενό δρόμο που οδηγεί στο Λαύριο. Το παραλιακό μέτωπο της πόλης είναι μάλλον συμπαθητικό με αρκετά μαγαζιά για καφέ και φαγητό. Ενδιαφέρον όμως είναι και το κέντρο του οικισμού με όλο το γύρω παλαιό τμήμα με κάποια νεοκλασικού και εκλεκτικιστικού, αλλά και παραδοσιακού ρυθμού κατοικίες να σώζονται ακόμα από τα τέλη του 19^ου, αρχές 20^ου αιώνα, αρκετά από τα οποία στέκονται αποκατεστημένα. Επίσης, οι παρεμβάσεις της δημοτικής αρχής τα τελευταία χρόνια με πεζοδρομήσεις και πλακοστρώσεις έχουν προσφέρει τα μέγιστα στην αναβάθμιση της πόλης. Εξαίσια κτήρια στο Λαύριο βέβαια θα βρει κανείς και εκτός του στενού οικιστικού ιστού, τα περισσότερα σε κακή κατάσταση, είτε κατοικίες, είτε βιομηχανικά.

Στο λιμάνι του Λαυρίου

Port of Lavrion

Λαύριο, αποκατεστημένα κτήρια από την εποχή της ακμής

Lavrion, renovated buildings of the prosperity period of the city

Λαύριο, το παρελθόν ζητάει δικαίωση στο παρόν

Lavrion, many industrial buildings remain around the city

Σούρουπο στην πόλη του Λαυρίου

Walking in the evening on the city of Lavrion

Αφού διασχίσουμε την πόλη με κατεύθυνση προς Κερατέα και μόλις αφήσουμε τον πυκνό πολεοδομικό ιστό στα αριστερά μας θα συναντήσουμε τον οικισμό Κυπριανού. Πρόκειται για οικισμό που άρχισε να χτίζεται το 1867 για τους εργάτες και τους υπαλλήλους των μεταλλείων, ο οποίος διατηρείται σε ιδιαίτερα και απροσδόκητα καλή κατάσταση. Μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός αφού διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την αυθεντική του φυσιογνωμία.  Καταλαμβάνει αρκετά μεγάλη έκταση και πραγματικά αξίζει να περιπλανηθεί κανείς στον πολεοδομικό ιστό του. Άλλωστε είναι πιθανώς ο μοναδικός τέτοιου είδους εργατικός οικισμός στην Ελλάδα, χτισμένος στα πρότυπα εκείνων στις ευρωπαϊκές χώρες. Η αρχιτεκτονική του χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία της αττικής παραδοσιακής οικοδομίας, σαφώς επηρεασμένη από τον νεοκλασικισμό. Ισόγειες, ορθογώνιες κατοικίες με τους χώρους παραταγμένους σε σειρά είναι το κύριο μοτίβο που επαναλαμβάνεται, παραπέμποντας ξεκάθαρα στο αττικό μακρυνάρι, κύρια μορφή κατοικίας που άκμασε στην Αττική ύπαιθρο. Υπάρχουν και διώροφες κατοικίες για τους υπαλλήλους, ενώ εντυπωσιάζει η παρουσία του πυρκ, ενός τετράγωνου διώροφου προστιθέμενου πύργου, τουλάχιστον σε μία περίπτωση. Το πυρκ είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό της αττικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Σήμερα αρκετές κατοικίες είναι αποκατεστημένες και ακόμα γεμάτες ζωή, βαμμένες με υπέροχα χρώματα. Κάποια όμως στέκουν σαν άδεια κελύφη αναδίδοντας μία αίσθηση νοσταλγίας, η οποία βέβαια δεν ξέρω αν ήταν πράγματι γλυκιά στο καιρό της. Μάλιστα πολλές φορές κατά τις επισκέψεις μας εκεί δεν κρύβουμε ότι αναρωτηθήκαμε τι πραγματικά είδους ζωή κρύβεται στον οικισμό, ελπίζοντας βέβαια ότι δεν χρειαζόταν. Όμως η αποβιομηχάνιση της περιοχής δεν πέρασε χωρίς συνέπειες.  

Λαύριο, οικισμός Κυπριανού, τυπικές κατοικές στον τύπο του αττικού μακρυναριού

Laurium (Lavrion), Kyprianos settlement, typical earth-floor, rectangular houses

Οικισμός Κυπριανού, προστιθέμενο πυργάκι σε οικία, 

μία σπάνια επιβίωση πια, γνωστό στην Αττική ως πυρκ

Kyprianos settlement, the two-storey , added tower 

was once very common in Attic hinterland

Οικισμός Κυπριανού, διάφορες απόψεις από τον οικισμό

Kyprianos settlment, different views of the settlement

Αφήνουμε τον οικισμό Κυπριανού και ανηφορίζουμε για Καμάριζα, σήμερα Άγιος Κωνσταντίνος. Βόρεια του οικισμού και στο δεξί μας χέρι καθώς ανεβαίνουμε, στέκεται ένας πολύ όμορφος ναός του 1881, αφιερωμένος στην Αγία Βαρβάρα. Η ιδιαιτερότητά του είναι ότι είναι καθολικός και χτισμένος κατά την νεογοτθική αρχιτεκτονική, την οποία υπογραμμίζουν τα οξύκορφα τόξα και το κυκλικό άνοιγμα άνωθεν της εισόδου (rose window), κάτι προφανώς σπάνιο στην Ελλάδα. Βέβαια δεν λείπουν και κάποια νεοκλασικά στοιχεία  όπως τα περιθώρια των ανοιγμάτων και οι πλευρικές κορνίζες. Φυσικά και το εσωτερικό του είναι ενδιαφέρον, οπότε αν τον βρείτε ανοιχτό, κάντε τον κόπο να τον επισκεφθείτε. Ειδικά οι δύο τοιχογραφίες στο ιερό πέρα από την εξαίρετη τέχνη τους, αποτελούν άμεση προσπάθεια σύνδεσης του θείου με τον ιδρυτή των ξένων εταιριών στην περιοχή, J.B Serpieri.

Ο καθολικός, νεογοτθικού ρυθμού ναός της Αγίας Βαρβάρας στον οικισμό Κυπριανού

The Catholic, Neogothic style church of Saint Barbara in Kyprianos settlement

Αν ανεβούμε στον διπλανό λόφο ανοίγεται μπροστά μας μία πανοραμική άποψη των εγκαταστάσεων της Γαλλικής Εταιρίας με τα παλιά κτήρια, σήμερα αποκατεστημένα, αλλά και τον εξορυκτικό εξοπλισμό της εποχής διάσπαρτο ένα γύρω, ουσιαστικά σε ένα ανοιχτό μουσείο. Το σημείο αυτό είναι ιδανικό για να πάρει κανείς σε λίγα λεπτά μία πρώτη ολοκληρωμένη άποψη του βιομηχανικού χώρου. Πρόκειται για το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, το οποίο δυστυχώς δεν είναι ευρέως επισκέψιμο παρά μόνο σε προσυμφωνημένα γκρουπ (τουλάχιστον έτσι με είχαν πληροφορήσει όταν επιχείρησα να επισκεφθώ το χώρο). Μέρος των κτηριακών εγκαταστάσεων μάλιστα χρησιμοποιείται για τα γυρίσματα δημοφιλούς ριαλιτοπαίχνιδου.

Επιβιβαζόμαστε στο αυτοκίνητο και συνεχίζουμε την ανάβαση. Η διαδρομή περνούσε μέσα από ένα πυκνό πευκοδάσος, αλλά δεν μπορούμε να σας εγγυηθούμε ότι υπάρχει ακόμα, μετά την προσπάθεια κατάκαυσης της γύρω περιοχής. Φτάνουμε στην είσοδο του χωριού και στρίβουμε αριστερά προς το δάσος σε φαρδύ δρόμο. Σε πολύ μικρή απόσταση η θέα ανοίγει προς το Αιγαίο Πέλαγος (αριστερά). Εδώ επιβάλλεται μία στάση, αφού δεν έχουμε κάθε μέρα την ευκαιρία να επισκεφθούμε ένα γεωλογικό… Χάος. Το Έγκοιλο Χάος, όπως είναι γνωστό αυτό το πραγματικά τεράστιο άνοιγμα στο έδαφος, έχει βάθος 55 μέτρα και διάμετρο 120 μέτρα, ενώ έχει σχήμα… καρδιάς. Ένας πραγματικός κρατήρας. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι πρόκειται για το αποτέλεσμα πτώσης μετεωρίτη στο τέλος του 18^ου αρχές 19^ου αιώνα, άποψη με την οποία συμφωνεί και ο μύθος. Όμως δεν υπάρχει επιστημονική απόδειξη για αυτό και η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι δημιουργήθηκε από την πτώση της οροφής σπηλαίου.

Εθνικός Δρυμός Σουνίου, το Χάος, κρατήρας σε σχήμα καρδιάς, βάθους 55μ και διαμέτρου 120μ

National Park of Sounion, Chaos, a heart-shaped crater, depth 55m, diameter 120m

Αν συνεχίσουμε τον δασικό δρόμο προς το νότο θα βρεθούμε μέσα στον πυρήνα του Εθνικού Δρυμού Σουνίου. Ολόκληρη η περιοχή είναι γεμάτη από τα κατάλοιπα της μεταλλευτικής δραστηριότητας. Φυσικά δεν μπορεί κανείς να κινηθεί ανεξέλεγκτα, αφού υπάρχουν περιφράξεις γύρω από στοές και ορύγματα για την ασφάλεια των επισκεπτών, τις οποίες και πρέπει να σεβαστούμε. Στην πορεία μας θα συναντήσουμε έναν ακόμα οικισμό εργατών, πλήρως ερειπωμένο, εκτός από το κτήριο του ναού. Όμως παρά την ερείπωση αξίζει μία βόλτα ανάμεσα στα μισογκρεμισμένα κουφάρια των κτηρίων, αφού εκτός των άλλων σώζεται ακόμα η εγκατάσταση ενός αρχαίου πλυντηρίου για τα μεταλλεύματα. Αν συνεχίσουμε να οδηγούμε στον ίδιο δρόμο θα πέσουμε πάλι στον δρόμο Σούνιο-Λαύριο.

Όρυγμα στον Εθνικό Δρυμό Σουνίου

The mouth of a mining tunnel in the National Park of Sounion

Στον εγκαταλειμμένο οικισμό μέσα στον Εθνικό Δρυμό

The ruined settlement of the mining workers in the National Park of Sounion

Αρχαίο πλυντήριο μετάλλων στον Εθνικό Δρυμό

Ancient letal-laundry in the National Park of Sounion

Το στόμιο ένος φρέατος και ότι έχει απομείνει από την παλιά εγκατάσταση. 

Το βάθος σου κόβει τα γόνατα

The mouth of an old, breathtaking due to the depth, mining-shaft,

 and what remains of its equipment

Όμως η προτεινόμενη διαδρομή απαιτεί να γυρίσουμε πίσω στον Άγιο Κωνσταντίνο. Πρόκειται για οικισμό, η ζωή του οποίου περιστράφηκε γύρω από την εξορυκτική δραστηριότητα, γεγονός το οποίο υπενθυμίζουν τα σωζόμενα βιομηχανικού ρυθμού κτήρια, τα περισσότερα ερειπωμένα. Ευτυχώς δεν συμβαίνει το ίδιο και με το ορυκτολογικό μουσείο, επίσης ενδιαφέρον βιομηχανικό κτήριο του 19^ου αιώνα. Στεγάζεται σε κτήριο της Γαλλικής Εταιρίας και μία επίσκεψη εκεί σίγουρα θα ολοκληρώσει την εικόνα για την αναπάντεχα ενδιαφέρουσα αυτή περιοχή. Ενδιαφέρουσα είναι και η περιοχή γύρω από το κτήριο του μουσείου. Πιθανώς όμως το πιο εντυπωσιακό στοιχείο είναι το φρέαρ Serpieri (το όνομα του ιδρυτή της Ιταλογερμανικής, αλλά και της Γαλλικής Εταιρίας), όπως έμεινε γνωστό. Η είσοδός του βρίσκεται στην αυλή του μουσείου κάτω από τον σιδερένιο πύργο, την γάβρια. Έχει βάθος 165 μέτρα και 5 πατώματα, ενώ οι στοές εκτείνονται σε δεκάδες μέτρα. Άλλωστε το συνολικό μήκος των στοών της περιοχής της Καμάριζας είναι 50 χλμ. Εκτός από την γάβρια, σώζονται δύο ανελκυστήρες με το τροχαλιοστάσιό τους και το μηχανοστάσιο του φρέατος με τον μηχανισμό του. Οι σωζόμενες εγκαταστάσεις και  ολόκληρος ο περιβάλλον χώρος έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Καμάριζα, το κτήριο του Ορυκτολογικού μουσείου, δεξιά δικρίνεται 

η εγκατάσταση του φρέατος Serpieri, βάθους 165 μέτρων.

Kamarisa, the building of the Ores-collection museum, 

on the right the remains of the equipment of Serpieri's shaft, 165m depth.

Βιομηχανικό κτήριο και κατοικίες στην καμάριζα, σήμερα Άγιος Κωνσταντίνος

Industrial building and houses in Kamarisa, today Agios Konstantinos

Κοντά στο μουσείο αξίζει να αναζητήσουμε έναν ακόμα καθολικό ναό, αφιερωμένο στην Ιερά Καρδιά του Ιησού. Πρόκειται για μικρού μεγέθους ναό με χρονολογία κτίσης το 1882. Ακολουθεί και αυτός τον νεογοτθικό ρυθμό, ταιριάζοντας έτσι απόλυτα με το καθολικό δόγμα. Τα οξύκορφα τόξα του γοτθικού ρυθμού, καθώς και ο κυκλικός φεγγίτης άνωθεν της θύρας είναι και εδώ παρόντα, όπως επίσης και τα νεοκλασικά περιθώρια των ανοιγμάτων, ακριβώς όπως στην Αγία Βαρβάρα. Η ύπαρξη δύο καθολικών ναών σε τόσο κοντινή απόσταση δικαιολογείται από το γεγονός ότι ανάμεσα στους υπαλλήλους των μεταλλευτικών εταιριών βρίσκονταν αρκετοί Ευρωπαίοι.

Ο καθολικός, νεογοτθικού ρυθμού ναός της Ιεράς Καρδιάς του Ιησού στην Καμάριζα

The Catholic, Neogothic style church of the Holy Heart of Jesus in Kamarisa

Ορυκτολογικό μουσείο θα βρούμε και στο Λαύριο, ένα από τα λίγα απομεινάρια του βιομηχανικού συγκροτήματος των πλυντηρίων μεταλλεύματος της Ελληνικής Εταιρίας. Χτίστηκε το 1873 και αποτελεί ένα ακόμα χαρακτηριστικό δείγμα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της εποχής.

Αρχαίο θέατρο Θορικού, άποψη από νοτιοανατολικά

Ancient theatre of Thoricos, southwestern view

Όμως η περιοχή δεν σταματά να εκπλήσσει τον επισκέπτη. Κατηφορίζουμε και πάλι προς το Λαύριο. Φθάνοντας στη θάλασσα παίρνουμε το δρόμο προς Κερατέα (αριστερά) και λίγο πιο κάτω στρίβουμε δεξιά για τις εγκαταστάσεις της ΔΕΗ. Σε πολύ κοντινή απόσταση ψάχνουμε για την πινακίδα Αρχαίο θέατρο Θορικού, το οποίο βέβαια βρίσκεται αριστερά μας (δεξιά είναι η θάλασσα). Στην γύρω περιοχή ανασκάφηκε μία βιομηχανική πόλη έκτασης 150.000 μ² με οικισμούς διαφόρων εποχών, μυκηναϊκή ακρόπολη, τείχη, στοές, φρεάτια, μεταλλοπλυντήρια, αλλά και λιμενικές εγκαταστάσεις. Ουσιαστικά εδώ άρχισε η μεταλλευτική ιστορία της Λαυρεωτικής.

Το θέατρο δεν διαθέτει εντυπωσιακή εμφάνιση, αλλά είναι ένα πραγματικά ιδιαίτερα σημαντικό μνημείο της ελληνικής αρχαιότητας και βέβαια μέρος της ευρύτερης ανασκαφής που αναφέραμε. Μάλιστα κατά τη γνώμη μας είναι εξίσου σημαντικό και για την παγκόσμια ιστορία. Αρχικά να πούμε ότι πρόκειται για το αρχαιότερο θέατρο που έχει ανακαλυφθεί στην Ελλάδα, χρονολογημένο περίπου στο τέλος του 6^ου αιώνα π.Χ. Όμως πιθανώς το σημαντικότερο στοιχείο εδώ να είναι το γεγονός ότι ο χώρος διαμορφώθηκε για να προσφέρει στους κατοίκους της περιοχής έναν τόπο συνάθροισης όπου μπορούσαν να συζητούν και να αποφασίζουν για δημόσια θέματα, εξέλιξη η οποία συνδέεται άμεσα με τις πολιτειακές μεταρρυθμίσεις που σχεδίασε και εφάρμοσε ο Κλεισθένης  το 507 π.Χ. (μία πραγματικά τεράστια προσωπικότητα με μοναδική προσφορά στην παγκόσμια ιστορία, πιθανώς όμως παραγνωρισμένη), οι οποίες ουσιαστικά άνοιξαν το δρόμο για την γέννηση της Δημοκρατίας στην πόλη-κράτος των Αθηνών για πρώτη φορά στον πλανήτη γη.

Για χρόνια είχε επικρατήσει η άποψη ότι είναι το μοναδικό αρχαίο θέατρο που διέθετε ορθογώνια σκηνή και όχι στρογγυλή. Όμως η ανακάλυψη και άλλων θεάτρων με παρόμοιου σχήματος σκηνή, όπως στους Δήμους Ραμνούντος, Ικαρίου (Διονύσου) και Ευωνύμου (Τράχωνες) καταρρίπτει την εν λόγω άποψη. Στα νότια του θεάτρου σώζονται υπολείμματα νεκροταφείου, το οποίο ήταν σε χρήση την περίοδο 6^ος – 4^ος αιώνας π.Χ., ενώ δυτικά σώζεται μεταλλοπλυντήριο.

Η είσοδος στο θέατρο είναι ελεύθερη.

Αρχαίο θέατρο Θορικού, το αρχαιότερο θέατρο που έχει ανακλυφθεί στην Ελλάδα 

Ancient theatre of Thoricos, the oldest theatre that have ever been discovered in Greece

Κάπου εδώ όμως, την ώρα που ο ήλιος έχει πιάσει να γέρνει και να γλυκαίνει το φως του, τελειώνει η περιήγηση στην θαυμαστή Λαυρεωτική γη.

Είναι εκείνη η ώρα που συνήθως σε μία εκδρομή το στομάχι διαμαρτύρεται χωρίς να σηκώνει πια αντιρρήσεις, άρα ολοταχώς προς Λαύριο πάλι. Αναζητείστε την ψαραγορά και διαλέξτε όποιο μαγαζί σας αρέσει με θέα τους πάγκους που πουλάνε τα ψάρια ή και δίπλα από αυτούς. Δηλαδή από την παραγωγή στην κατανάλωση. Αυτό βέβαια δεν μπορούμε να το ξέρουμε σίγουρα, αλλά το μέρος είναι μοναδικό. Ταβέρνες υπάρχουν και πίσω από την ψαραγορά σε ένα γενικώς αξιοπρεπές οικιστικό περιβάλλον.

Αξίζουν όμως δύο λόγια και για την ψαραγορά, αφού ακόμα και αυτή αποτελεί κομμάτι της ιστορίας της πόλης. Χτίστηκε το 1885 από την Ελληνική εταιρία για να στεγαστούν οι έμποροι και να διασφαλιστεί η παροχή προϊόντων προς τα μεταλλεία. Θεωρείται ως μία προσεγμένη κατασκευή που συνδυάζει την αισθητική με την λειτουργικότητα.

Επίσης καλό θα ήταν να σημειωθεί ότι το Λαύριο ακριβώς λόγω της πλούσιας αυτής οικονομικής δραστηριότητας ήταν η πρώτη πόλη της Ελλάδας που ηλεκτροδοτήθηκε, ενώ πολλές ξένες χώρες είχαν εδώ τα προξενεία τους.

Τελειώνοντας, πρέπει να σημειωθεί ότι για να πραγματοποιηθεί ή εν λόγω περιήγηση σε μία ημέρα χρειάζεται αρκετές ώρες, οπότε η συμβουλή μας είναι να διαλέξουμε μία ανοιξιάτικη ημέρα, όταν και ο ήλιος αργεί να δύσει, ηλιόλουστη κατά προτίμηση. Θα είναι το λιγότερο μία αναζωογονητική σχετικά κοντινή εκδρομή στην ανεξάντλητη Αττική γη. Αν θέλουμε να επισκεφθούμε τα ορυκτολογικά μουσεία καλό θα ήταν να έχουμε φροντίσει από πριν να μάθουμε τις ώρες που είναι ανοιχτά.

Είμαστε σίγουροι ότι η μέρα που θα επισκεφθείτε την περιοχή θα σας μείνει αξέχαστη.

Attic land, the prefecture around Athens, was inhabited almost since 4000-3000 BC. After this really so long period of history this land is inexhaustible. Inexhaustible in history, inexhaustible in myths, inexhaustible in places to visit, places where it all happened. However, this the place where it all began!

Trying to wright this sort article for our blog, we found so much material that maybe we could wright a small book about our subject. Nevertheless this is just an article that will try to describe a day-tour close to Athens, so we will fatally run on the centuries and the material, so as the article can be easily read.

Our destination is the southern part of eastern Attic land. In this area, a small city named Laurium or Lavrion in Greek is located. The name comes from the Greek word lavra that means a narrow passage. The reason that this name was given to the city is simple. This place is one of the most ancient industrial areas in Europe due to the mining activity that flourished here since 3500 BC. The pic of this activity was the 5^th Century BC, after the Persian Wars, during the Golden Age of the city-state of Athens. The subsoil of Lavrion was rich in silver, and this wealth supported much the prosperity of Athens in the 5^th Century. After the Classic period of Antiquity and maybe before the start of the Roman rule period (146 BC) the mines were abandoned. The mining activity came back to this place in the decade of 1860, when the mineralogist, Andreas Cordelas, excavated ancient mines and at the same time he suggested the exploitation of the ancient ores and metals’ remains. An Italian named J.B Serpieri established the first mining company, an Italian-German one, but due to a serious fight with the Greek government about the property of the land and the ancient ores and metals, it was dissolved in 1873. In this date two companies were established, a Greek one and a French one, taking the place of the old one. The main material that they extracted was the argentiferous lead, but after the First World War the prices of the lead almost collapsed. The Greek Company was dissolved in 1930, but the French one managed to survive until 1989.

The traces of this activity are obvious in the area around. Ancient monuments, dated back in antiquity, and more recent monuments, nowadays belonging to industrial archaeology field constitute a real timeless open air museum, extended to the whole area. If you like, follow us to visit this historic place.

Sounion cape is the southernmost site of Attic prefecture. On this rocky site an ancient temple is still standing, gazing Saronic gulf on the west and the Aegean Sea on the east. In fact, the temple is standing between the Attic deep blue and the Aegean big blue, in one of the most amazing sites that an ancient temple had ever been built. The temple belongs to the archaeological site of Sounion.

Sounion is first mentioned in Homer’s poets, even though the oldest finds are dated in the period 2800-2000 BC. It is referred as one of the 5 strongest forts in the 5^th Century BC around Athens, belonging to the Athenian territory, occupying a strategic site, actually controlling the maritime passage to the main port of Athens, Piraeus. It was the administration centre of the area around and the religious and commercial one as well. A defensive ring with a bastion and 13 flanking towers, running in a length of almost 300 m, protected the site, partially still surviving. The temple was dedicated to the god Poseidon and was built at the middle of the 5^th Century BC upon the remains of an oldest one, which was destroyed by the Persians, during the Persian Wars in the first part of the same century. It is made with local marble, built in Doric style in the highest point of the site.

Next to the temple the remains of a Stoa (gallery) can be found, built in L ground plan, a semi open covered construction for the visitors of the temple. In the archaeological site, the remains of a settlement were also excavated, date in the Hellenistic period, as well as remains of port facilities. On the top of a hill next to the site the archaeological research discovered the foundation on one more temple, dedicated to the goddess Athena, known as Athena Souniada.

The view to the open sea is really amazing, but a myth is sliding upon Sounion. The site is closely joint with the mythical king of Athens, Aegeus, father of Theseus.

During the period of his reign, Athens was a vassal to the king of Minoans, Crete. Athenians had to pay a death toll each year, sending 7 girls and 7 boys to Crete in order to feed Minotaur, a beast with bull head and human body. It lived in the Labyrinth. Aegeus sent his son to kill the beast and to exempt Athens from the death toll, but asked from his son, if he really managed to do it, to put white sails on the boats. According to the myth, Aegeus was waiting for him in Sounion cape (Crete is located southern of Attic), and this would be the sign that everything went perfect. Due to the fact that Athens was a vassal to the Cretan king, the Athenian boats had black sails. Theseus killed the beast with the help of the Ariadne’s thread, so as not to lose his way in the Labyrinth, but he forgot to change the sails. When his father saw the black sails believed that his son did not do the work and decided to kill himself, falling down to the cliff on the rocky coast. Athenians proclaimed Aegeus as son of Poseidon, the god of the sea, and they gave his name to the Aegean Sea. If you visit the place in the afternoon, must be remembered that the archaeological site is one of the best places to admire the sunset in Greece.

The site was very famous to the European travelers of the 18^th and 19^th Centuries, and each one left his sign on the marbles (unfortunately), but the most well-known is the sign of Lord Byron, the poet who fought in the Greek national uprising against the Ottomans. The visitor can find the engraving on the east side of the temple, on the only one pilaster.

After Sounion we drive northern to the city of Laurium (Lavrion). Lavrion is an interesting place with a very pleasant coastal front. However it is a port. Within the town-tissue some samples of the Neoclassical architectural style are still preserved since the end of the 19^th Century, start of the 20^th Century, as well as many industrial buildings of the period of the mining and the following financial prosperity. However, maybe the most interesting part of the city is a small settlement in the northern part of it, the settlement of Kyprianos. This a place that can be characterized as traditional settlement, as it still preserves many of its authentic elements. This settlements was built by the mining companies to house the workers in the mines and the employees in the offices. It began in 1867. Even though there are some two-storey houses, most of them are earth-floor, rectangular constructions, following the style of Attic’s hinterland traditional architecture. Very interesting is that at least in one case a pyrk can be found, a two-storey added to the main structure tower. It was very common in Attic’s hinterland during the past, but now only a few samples of it still survive. It originated from the added defense towers of the medieval period. Many of the properties were renovated or restored and some of them full of colours. In our opinion, it is worth someone to take a walk in the town-tissue of Kyprianos settlement.

Next stop of our tour is the settlement of Agios Konstantinos, once Kamarisa. Before we take the steeping road to the village, let’s stop outside the Catholic, Neogothic style church of Saint Barbara (1881). Maybe for someone who grew up in Europe the church is not something serious, but in Greece gothic and certainly Neogothic architecture never flourished. So each preserved sample is valuable. The Neogothic elements that we can find on the church are the pointed-arched openings and the rose window above the west entrance, even though some neoclassical elements can also be found on the building, such as the flanking cornices and the frames of the openings.

Behind the church there is a small hill. Walking on it we will have a perfect view to the plant of the French mining company, a real monument of industrial archaeology. After the company was dissolved the Greek State listed the place, converting it into a museum, creating, through the Technical University of Athens, the Technical Cultural Centre of Lavrion.

We keep driving until to reach up Agios Konstantinos. Before we enter the village, we turn on the left. We drive across the pine-wood until we find an open space on the left. I guess that no one would like to lose the opportunity to visit a geological… Chaos, in fact a heart-shaped crater. According to the legend it was created by the fall of a meteorite at the end of the 18^th Century start of the 19^th Century, but nothing was scientifically proved. It is estimated that the crater is the result of the collapse of the roof of a cavern. The depth of the crater is 55 m and the diameter 120 m.

If we keep driving on the same road we will cross the National Park of Sounion, an area full of remains of the ex-mining activity here. Amongst others we will find an abandoned and ruined settlement of mining workers. Only the church is still standing in a perfect condition. Next to the church a laundry for metals can be found, dated in antiquity. It is not the only one that is preserved, but these constructions are very important for industrial archaeology, because people here were the only ones that built such laundries, so as they are preserved until today. On the contrary in other places people used wooden constructions for the same work, which were not able to reach up the modern times.

We take the way back to Agios Konstantinos. In the village we can visit the Ores collection Museum that is housed in one of the old industrial buildings of the French company. Something also interesting is what still survives in the yard of the museum. This is the mouth of a shaft, once leading by the lift in a depth of 165 m under the level of the ground and to the underground tunnels, developed in 5 levels. The total length of the underground tunnels in Kamarisa is around 50 klm. The most of the shaft was constructed in antiquity. It is known as Serpieri’s shaft and it is still preserved.  In the museum also some of the old equipment can be found. The building complex, the equipment and the area around is a listed industrial monument, protected by the Greek State.

Very close to the museum one more Catholic, Neogothic church is standing since 1882, dedicated to the Holy Heart of Jesus. The architectural style is very similar to Saint Barbara. Maybe, the existence of two Catholic churches makes an impression (the vast majority of Greeks are Orthodox), but must be remembered that many people from Europe worked here for these companies, and certainly on the other hand the Gothic and the Neogothic style are interwoven with Catholic doctrine.

We leave the area of Kamarisa, returning to the main road from Lavrion to Keratea. We follow the direction to Keratea (north) and after a while we turn on the right along the coast. It is time to visit the place where it all began in Lavrion land. We search for the sign Ancient Theatre of Thoricon. It is sited on the left (the coast is on the right). To be honest, this ancient theatre is not so impressive. But it is the oldest ancient theatre that has been discovered in Greece, dated at the end of the 6^th Century BC, and it is closely connected with the political fermentations of Cleisthenes that allowed the birth of Democracy after a few decades in Athens for first time on this planet. It is believed that the theatre was constructed as a place for the concentration of the people in order to discuss and solve public issues. Therefore, it could be characterized, in a way, as an early small… parliament; talking for a place in the Athenian hinterland, 600 years BC. Next to the theatre a metal-laundry is preserved and a cemetery, active in the period 6^th to 4^th Century BC.

The stage of the theatre is rectangular, instead of circular as usually. For a long period it was believed that Thoricon theatre was the only one constructed with such a stage, but next years three other similar theatres in Attic were excavated.

In this area a whole industrial ancient city has been excavated, extended in 150.000 m². Settlements of different periods came to light, as well as a Mycenaean citadel (acropolis), defensive walls, mining galleries, metal laundries, and port facilities. In fact, this was the place that the mining history of the area began.

Somewhere here our tour in history, archaeology, mythology, and industrial archaeology is over. You can take a last look to the sea, to the big blue of the Aegean Sea, trying to realize what a long trip it was in just a few hours.

If you are hungry, you can return to Lavrion, searching for the fish-market. The taverns there next to the stands of the market is a very good choice, getting a… taste of the Greek way of eating.

We are sure that the memory of the day you will visit Lavrion land and Sounion Cape will never fade.