The monastery of Hosios Loukas in Boeotia Prefecture, a significant Byzantine monument - Η μονή του Όσιου Λουκά στη Βοιωτία, ένα εξέχον βυζαντινό μνημείο

text - images: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography
languages: English, Ελληνικά

Catholicon, west façade, detail of the upper part.

Καθολικό, τμήμα της ανωδομής της δυτικής όψης.

The monastery of Hosios Loukas is located off to the north of Athens, close to the town of Distomo, in Boeotia prefecture. This is one of the most important Byzantine monuments in the Greek area, begun at the middle of the 10^th Century. In the course of the centuries it was considered as a great monastic and cultural centre, while simultaneously it was a real architectural workshop and prototype for the high Byzantine architecture mainly in the Greek south. Since 1990 the monastery is included on the UNESCO World Heritage Site list.

Monastery of Hosios Loukas, southeast total view of the building complex.

Μονή Οσίου Λουκά, νοτιοανατολική άποψη του μοναστηριακού συγκροτήματος.

The monastery of Hosios Loukas is an extended walled building-complex with two main churches (Catholicon is the Greek word), two inner yards and two gates, one for each yard. The monumental style of the complex dominates the sense of the visitors. According to the professor Constantinos Papaeoannou, this happens due to the height of the building wings, the imposing main façade of the Catholicon and the dense inner yard in front of the church. The professor is also referring to both main axes of the monastic architecture, the axis of the Catholicon and the axis of the main gate of the monastery. In this case, these two axes, almost, vertically intersect on the geometrical centre of the front inner yard.

The monastery was established by Hosios Loukas himself, who settled the site in 945, but only after 955 a monastic community was organized here.

Monastery of Hosios Loukas, the Trapeza, the Catholicon and part of the residential wings are discerned.

Μονή Οσίου Λουκά, νότια άποψη. Διακρίνεται η τράπεζα, το καθολικό και πτέρυγες κελιών.

The older Catholicon is the church dedicated to Our Lady, dated between the years 961 and 995. Nevertheless, we are not sure that the existed church coincides with the, known from the mentions in the sources, church of Saint Barabra, a structure that the most likely began in the period that Hosios Loukas was still alive. The monument is preserved in an excellent condition. Perhaps, this is the most representative example of the “Greek style” of the Byzantine architecture, built as a construction with excellent precision. It is a cross in square church with cloisonné masonry (brick-work), Cufic ornaments, an Athenian dome, narthex, exonarthex and open portico on the front façade. It was the prototype for the most of the high Byzantine churches in Athens and in South Greece. The iconostasis belongs to the masterpieces of the 10^th Century art, but only a small part of the paintings is preserved, mainly due to the earthquake of 1790.

The main yard of the complex. The centre of the yard is considered as the spot, where the visitor has his first stop, feeling the sense of the monument.

Η κύρια αυλή του συγκροτήματος. Εδώ εντοπίζεται το γενικό κέντρο στάσης που συμπίπτει με το κέντρο της αυλής, σημείο που κορυφώνεται το αίσθημα υποδοχής και ολοκληρώνεται η έννοια βίωσης του χώρου.

The second Catholicon was built as an attached structure to the older. It is the main church of the monastery, dated at the first years of the 11^th Century, possibly in 1011. It is considered one of the most perfect examples of the Octagonal Byzantine style with a big dome, and as it was the older, it was the prototype for the subsequent churches of the same style. The diameter of the dome is 9 meters and due to its specific building technic, it seems like a suspended in the air structure above the nave of the church. The weight of the dome is supported by 8 pilasters, some of them are incorporated on the masonry, connected with 4 arches and 4 squinches on their top height. The square nave of the church is surrounded by chapels. It is worth noting that on the Octagonal style churches, only the support system of the dome is octagonal and the main body of the church shapes a square nave. It was the style that allowed to the architect to create a larger structure, comparing it with the churches that were built in cross in square style. The church, internally, is richly decorated with Byzantine mosaics and marbles, covering the whole surface of the walls. The mosaics are considered as master pieces and they are classed in the most significant, preserved, completed art-sets of the high Byzantine art. On the south façade of the building, arched, flying buttresses are placed. Under the arches of them, the communication between the yards is allowed.

Church of Our Lady, the older Catholicon, southeast view.

Ναός Παναγίας, νοτιοανατολική άποψη.

Church of Our Lady, the south part of the cross-shaped roof and the Athenian type dome.

Ναός Παναγίας, η νότια κεραία του σταυρού και ο «αθηναϊκού» τύπου τρούλλος.

Church of Our Lady, west view. The semi-open portico of the exonarthex.

Ναός Παναγίας, δυτική άποψη. Το ανοιχτό προστώο του ιδιότυπου εξωνάρθηκα.

It is worth noting that the pilgrims in the 18^th Century considered the main church of the monastery as the second most important Byzantine monument after Hagia Sophia in Constantinople.

Another also important building in the complex is the Trapeza, the monastic dining room, faithfully restored. It is a carefully built rectangular structure, dated in the 11^th Century. A Trivilon, (triple door) is opened on the main façade and brick-work can be found on its masonry, as cloisonné system and tooth friezes. It is standing in the south of the Catholicon.

Some other buildings which are preserved, except for the residential wings of the cells, are the richly painted Crypt under the Catholicon, dated in the 11^th Century, the also dated in the same century tower, which converted into a belfry in 1864 and the ruined hospital, dated in the 17^th Century.

The main gate of the monastery. Next to the gate, the tower, since 1864 a belfry. The difference of the upper part of the masonry is obvious.

Η πύλη της μονής και δίπλα ο πύργος, σήμερα κωδωνοστάσιο. Το χτίσιμο των ανώτερων τμημάτων του πύργου είναι διαφορετικό.

The Catholicon (1011), southwest view.

Το καθολικό, κτίσμα του 1011, νοτιοδυτική άποψη.

Το μοναστήρι του Οσίου Λουκά βρίσκεται στο νομό Βοιωτίας, στις δυτικές υπώρειες του όρους Ελικώνας, νοτιοδυτικά της Λιβαδειάς, κοντά στο χωριό Στείρι. Στο σημείο αυτό βρισκόταν αρχαίος ναός αφιερωμένος στη Στειρίτιδα Δήμητρα. Αποτελεί ένα μοναδικό βυζαντινό μνημείο το οποίο η UNESCΟ έχει εντάξει στον κατάλογο των μνημείων της "Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς". Άλλωστε αρκεί να ανφερθεί ότι οι προσκυνητές του 18ου αιώνα θεωρούσαν το καθολικό της μονής ως το σημαντικότερο βυζαντινό μνημείο μετά την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Το μοναστηριακό ίδρυμα ήταν αντικείμενο θαυμασμού περιηγητών και προσκυνητών και κατά τα νεότερα χρόνια. Υπήρξε πνευματικό και μοναστικό κέντρο, τόσο στη βυζαντινή εποχή, όσο και στη μεταβυζαντινή.

Ιδρυτής της μονής είναι ο Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης, ο οποίος φαίνεται ότι εγκαταστάθηκε στην περιοχή κατά το 946, παραμένοντας ως τον θάνατό του το   953. Όμως, οργανωμένη μοναστική κοινότητα υπάρχει μάλλον μετά το 955.

The Catholicon, the south part of the cross-shaped roof. Brick-work and sculptural ornamentation are discerned.

Καθολικό, η νότια κεραία του σταυρού. Διακρίνεται κεραμοπλαστικός και γλυπτός διάκοσμος.

Λόγω της σημασίας του αλλά και των χρημάτων που ξοδεύτηκαν για την οικοδόμηση της μονής, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι πρόκειται για αυτοκρατορικό ίδρυμα. Όμως, ήταν ίδρυμα του στρατηγού της Ελλάδος, Κρηνίτη και ορισμένων ντόπιων χορηγών, όπως ο ηγούμενος Φιλόθεος.

Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία στην Ελλάδα, ενώ υπήρξε σημαντικό πνευματικό και μοναστικό κέντρο. Έχει συμπεριληφθεί από το 1990 από την UNESCO στη λίστα των μνημείων της «Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Πρόκειται για ένα εκτεταμένο συγκρότημα με δύο ναούς, δύο αυλές και δύο πύλες, μία για κάθε αυλή. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το μνημειακό ύφος του συγκροτήματος που σύμφωνα με τον καθηγητή Κωνσταντίνο Παπαϊωάννου οφείλεται στο ύψος που εμφανίζουν οι κτηριακές πτέρυγες και στη μεγαλόπρεπη πρόσοψη του ναού, σε συνδυασμό με τη στενότητα του χώρου, ειδικά στην κυρίως αυλή. Ο Κων. Παπαϊωνάννου κάνει μία ακόμα παρατήρηση, η οποία αφορά τους δύο κύριους άξονες στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική, εκείνον του καθολικού και εκείνον της κύριας εισόδου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι άξονες αυτοί τέμνονται σχεδόν κάθετα και μάλιστα στο σημείο που αποτελεί το γεωμετρικό κέντρο της αυλής, το οποίο συμπίπτει με το κέντρο στάσης της περιοχής αυτής.

Catholicon, details of the west façade.

Καθολικό, λεπτομέρειες της δυτικής όψης.

Ο αρχαιότερος από τους δύο ναούς είναι ο ναός της Παναγίας που χρονολογείται μεταξύ του 961 και του 995, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την ταύτισή του με τον γνωστό από τις πηγές ναό της Αγίας Βαρβάρας που άρχισε να χτίζεται, μάλλον, όσο ζούσε ο Όσιος. Το μνημείο διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση και αποτελεί πιθανώς το αντιπροσωπευτικότερο δείγμα του «ελλαδικού τύπου», αποτελώντας μία εξαιρετικής ακρίβειας κατασκευή. Η κάτοψή του είναι σχεδόν τετράγωνη και ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης, ενώ φέρει πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Σπουδαίος είναι και ο γλυπτικός διάκοσμος που φέρει ο «αθηναϊκού τύπου» τρούλλος. Ο ναός είναι σύνθετος τετρακιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος, με τρούλλο, αλλά ελάχιστα δείγματα έχουν σωθεί από τον ζωγραφικό διάκοσμό του, λόγω του σεισμού του 1790. Ο ναός συμπληρώνεται από νάρθηκα, εξωνάρθηκα και προστώο.

Catholicon, southeast view. The arched buttresses are discerned.

Καθολικό, νοτιοανατολική άποψη. Διακρίνονται τα τόξα αντιστήριξης.

Ο δεύτερος ναός, χτισμένος σε επαφή με τον ναό της Παναγίας, αποτελεί το καθολικό, και χρονολογείται στα πρώτα χρόνια του 11^ου αιώνα (1011). Θεωρείται από τα τελειότερα δείγματα ναού οκταγωνικού τύπου με μεγάλο τρούλλο και ως ο αρχαιότερος αποτέλεσε το πρότυπο για τους μεταγενέστερους. Ο τρούλλος έχει διάμετρο 9 μέτρα και λόγω της κατασκευής του φαίνεται να αιωρείται πάνω από το τετράγωνο του κυρίως ναού. Οκτώ ογκώδης πεσσοί, κάποιοι ενσωματωμένοι στις τοιχοποιίες, που γεφυρώνονται σε μεγάλο ύψος από τέσσερα τόξα, ανάμεσα σε τέσσερα ημιχώνια, φέρουν το βάρος του τρούλλου, ενώ παρεκκλήσια πλαισιώνουν τον τετράγωνο πυρήνα. Στους οκταγωνικούς ναούς, άλλωστε, μόνο η στήριξη του τρούλλου είναι οκταγωνική, με τον κεντρικό κάτωθεν χώρο, το βήμα, να παραμένει τετράγωνος, αλλά διευρυμένος σε σχέση με τον σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο, του οποίου, ουσιαστικά, αποτελεί μία παραλλαγή. Εσωτερικά ο ναός φέρει ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και χρωματιστές ορθομαρμαρώσεις που καλύπτουν όλη την εσωτερική επιφάνεια. Τα ψηφιδωτά του ανήκουν στα σημαντικότερα, σωζόμενα, ψηφιδωτά σύνολα της μεσοβυζαντινής τέχνης. Στη νότια όψη του κτηρίου εμφανίζονται τόξα αντιστήριξης, κάτω από τα οποία συντελείται η επικοινωνία μεταξύ των δύο αυλών του μοναστηριού.

The Catholicon’s dome. The structure is supported by 8 massive pilasters, which are connected with 4 arches and 4 squinches on their top height.

Εσωτερικό καθολικού. Ο τρούλλος στηρίζεται σε οκτώ ογκώδης πεσσούς που γεφυρώνονται σε μεγάλο ύψος από τέσσερα τόξα, ανάμεσα σε τέσσερα ημιχώνια.

Internal space of Catholicon, marbles on the masonries and mosaics.

Εσωτερικό καθολικού, ορθομαρμαρώσεις και ψηφιδωτά.

Σημαντικό κτίσμα θεωρείται και η πιστά αναστυλωμένη τράπεζα της μονής, μία επιμήκης ιδιαίτερα φροντισμένη κατασκευή του 11^ου αιώνα. Στην όψη της εμφανίζει τρίβηλο, δηλαδή τριπλή θύρα, ενώ φέρει κεραμοπλαστικό διάκοσμο, όπως οδοντωτές ταινίες και πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία. Στέκεται νότια και παράλληλα του καθολικού, θέση που συνηθιζόταν στην μοναστηριακή διάταξη των κτισμάτων όταν δεν υπήρχε χώρος έναντι του νάρθηκα του καθολικού. Άλλα κτίσματα που σώζονται είναι η κρύπτη με ταφικό παρεκκλήσιο και πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο του 11^ου αιώνα, ο πύργος του 11^ου αιώνα που διαμορφώθηκε σε κωδωνοστάσιο το 1864 και ερείπια νοσοκομείου του 17^ου αιώνα.

Catholicon, the marble iconostasis with its stone-relief ornaments.

Το μαρμάρινο τέμπλο του καθολικού με τα ανάγλυφα κοσμήματά του.

The mosaics of the Catholicon are considered as masterpieces and they are classed in the most significant, preserved, completed art-sets of the high Byzantine art.

Τα ψηφιδωτά στα εσωτερικό του καθολικού θεωρούνται ένα από τα σπουδαιότερα ψηφιδωτά σύνολα στον ελλαδικό χώρο.

The Trapeza and the Catholicon, southwest view. On the west façade of the Trapeza, the Trivilon is discerned.

Η τράπεζα της μονής και το καθολικό, νοτιοδυτική άποψη. Στη δυτική όψη της τράπεζας ανοίγεται το τρίβηλο.

The Catholicon (left) and the church of Our Lady (right), east view.

Το καθολικό και ο ναός της Παναγίας, ανατολική άποψη.

The Crypt under the Catholicon. Part of the wall paintings is discerned.

Η κρύπτη κάτω από το καθολικό. Διακρίνεται μέρος του τοιχογραφικού διάκοσμου.

Through the arched buttresses on the south façade of the Catholicon, the communication between the two yards is allowed.

Τα τόξα αντιστήριξης στην νότια όψη του καθολικού, κάτω από τα οποία επιτρέπεται η σύνδεση των δύο αυλών του συγκροτήματος.

The northeast gate of the complex.

Η βορειοανατολική πύλη του συγκροτήματος.