texts- images: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography
languages: English, Ελληνικά
As keep is known the main
tower of a medieval castle, also known as great
tower. Originally, it was the only tower of the fortress, and also the only
building inside the enclosure. It served the residential needs of the castle’s
lord and his family, while in the course of the centuries and the change of
living conditions, the residence moved to a different building, known as palas. However, in any case, the palas was placed attached to the keep,
as it was the strongest point of the castle, and was served as the last shelter
of the residents in case of invasion. In addition, the keep was engaged with a
key role of the entire complex’s defense.
However, let’s try to unfold our story. The word keep is a neologism for the medieval era, as it is in use after the
18th Century. The original term was donjon, a French word, originated from the Latin word dominant, while is the origin of the
English word dungeon, that means a
dark prison-cell. The corresponding term in German is bergfried.
The development of donjons is directly connected with the development of
castles. The origin of these complicated building complex-sets, off to the
north of the Pyrenees and the Alps, are lost in the mists of time, but can be mainly
detected in three early types of defensive structures. The grόd, the bergfried and the motte and bailey castle.
Grόd can be considered as the oldest, and usually
was a circular enclosure, consisted of earth ramparts, wooden walls, a
well-guarded gate and a motte. The term is Slavic, and can refer to a small
fortified site or to an entire town.
Germany, Rhine valley, Marksburg castle (1231). The slim, high donjon, rising
above the wings of the complex, is discerned. It is standing in 39 m height,
and in 6X6 m ground plan. It is rising in the middle of the inner enclosure, in
a form, which is referring to the early-built bergfrieds. The lower part of the donjon is dated in the 12th
Century, and probably, this was the original building, around which the complex
was built.
The motte and bailey castles,
perhaps originated from the circular, early Eastern fortifications, were developed
during the 10th Century. They consisted of a wooden tower, which was
standing on the top of a motte (=a raised earth mound), essentially the first
kind of donjon, and the enclosure, made by wooden beams, known as palisade, with its fortified gate. When
the terrain was suitable, the enclosure was standing in circular shape.
Nevertheless, there were more complicated forms, with two, sometimes more,
successively placed enclosures. In this phase, the donjon was not only a
defensive building, but it also housed the residence of the lord.
The construction of the first motte
and bailey castles is attributed to Vikings, who settled Normandy, known as
Normans, Norsemen or Northmen. On the other hand, it is not unlikely, Angevins,
also in the today French area, namely in the Loire valley, had already
developed this fortification type before Normans did. Certainly, similar
constructions have been detected, except for the Slavic grόdy in the Eastern Europe, in other places, like the fortified mottes with
surrounding ditch in Trelleborg, Denmark. However, the point is that this type
of fortification seems also was developed in the French lands of Anjou and
Normandy. From these places, the type passed in Britain, when Normans conquered
the islands in 1066. So, the first documented sample of donjon, must be
detected in these lands. Must be noted that William the Conqueror carried to
England an entire wooden castle in parts.
In the 11th Century, the stone gradually substituted the wood
as the main building material. Originally, this substitution was only about the
donjons, while later was expanded to the gate and to its fortification, as well
as to the enclosure. Let’s quote at this point, the paradigm of the Dutch
castle of Heeswijk, where in its position, since already 1080, a manmade earth
construction was standing, protected by palisade, and surrounded by ditch,
while a stone donjon dominated the fortress.
Germany, area off to the west of Koblenz, Rhine valley, the donjon of
Nassau castle. The castle was built around 1100. This is the cradle of the
royal house of Holland, but also of Luxembourg. The donjon is dated around
1300, standing on the edge of the fortification, with 4 bartizans, one on each
corner. The added polygonal turret contains the staircase, while it is one
more element of the donjon’s defensive power.
Until the 12th Century, donjons were built in square ground
plan. This practice seems changing when Richard I the Lionheart built a
polygonal, almost round donjon in Chateau Gaillard, Normandy. This construction
can be considered as turning point for the development of round shaped donjons.
The advantage of the round shaped masonries is the efficiently resistance
against the catapults projectiles, while they have not vulnerable corners.
Despite of, it is considered that the idea of the round corners moved to the
west following the crusaders, must be noted that they were known in the Roman
period.
Actually, a key role for the change of the shape the masonries’
application played. Using stone as building material, people simultaneously
managed to build bigger constructions, so the mottes could not suffered the
weight of the stone-towers anymore. So, gradually, the older type constructions
abandoned, and the castle began building in the form we found them in later
times. Nevertheless, donjons continued to serve the last defense line. So as
these massive towers became increasingly popular in England and in France all
the older type fortifications were totally abandoned.
The first stone-donjons consisted of three parts, at least. A great
hall, the aula, which was used as
reception area and court hall, the private rooms, the camera, and a small chapel, the capella.
It is worth noting that in some regions, the shell-keep was the intermediate stage between the wooden and the
stone donjons. It was a round enclosure, indoor empty, built on the top of a
hill.
Stahleck castle, in Rhine valley, Germany. The round donjon, 11.3 m in
diameter is discerned. The enclosure and the donjon constitute a substantial
example of the defensive architecture of Hohenstaufen period.
The last one of the pre-mentioned early fortifications was the bergfried. As bergfrieds were known slim, high towers, built on the borders of
the Roman Empire with the German nations. It is considered that they were the
origin of the donjons, which can be found in the subsequent castles, built in
the Holy Roman Empire of the German nation, as many of them were constructed in
the same shape. As has been already said, this is the term that the German
language prefers for the donjon. The bergfrieds,
gradually became bigger, dominating the fortresses. Speculations have been
expressed that the bergfrieds were
originally built as lone standing wooden towers, later made by stone, and some
of them gradually were used as residences, as well as, on the contrary to the
French donjons, the German such type of towers were part of the first defense
line. However, by the 13th Century, the stone bergfrieds became more common, and many of them were evolved into
castles. This is not rare evolution, as many lone-standing towers in Europe
were converted like this.
In general, it seems there is evidence that the Slavic fortifications
influenced the west military architecture, probably due to Normans, who came in
contact with both part of Europe, the west and the east.
Until the 70s we believe that the older known, stone donjon in Europe
was in Langeais, in the Loire valley, France, built by Fulk Nerra, probably in
992-994, as part of a motte and bailey
castle with earth and wooden ramparts. Nevertheless, Andre Chatelain, in
“Chateaux Forts” (Paris 1983), noted that the tower in Langeais was in fact one
of the stone residences of Fulk. Both of them were built in rectangular ground
plan, without openings on the ground floor, with high-positioned entrances,
while buttresses have been placed to reinforce the masonries. These donjons
dominated both fortified sites of Fulk. On the other hand, it is not sure that
Fulk Nerra, known as Black Knight, had the honor to build the older known stone
donjon, as the count of Blois probably owned a stone residence, dated in
earlier times than the Fulk’s donjons. The count’s donjon was rather a
construction, built at the start of the 10th Century. It was
standing in Doue-la-Fontaine, in an area between that of the count of Blois and
that of the count of Anjou, Fulk I, known as “the Red”. So, perhaps it was
built by one of them, when a fire destroyed an older wooden structure. This
donjon had not openings on the ground floor and the entrance was also
high-positioned, exactly as in the tower of Langeais.
It is worth noting that William Anderson, in “Castles of Europe” (London
1980) underlined that Nerra chose to use stone as building material, not only
for defense reasons, but also to increase his prestige against the rest nobles.
However, his fortress was standing in neuralgic site, so as to preserve the
area’s control and simultaneously very strong to be occupied. The rest nobles
were impressed and very soon began imitating him. Stone cannot be burnt or
rotted, like the wood. On the other hand, stone was an expensive material and
sometimes hard to be found.
Germany, Mosel valley, Thurant castle (1197). This is a building complex
with two donjons, one for each inner enclosure. This quaintness, although it is
not the only one example, is due to the fact that the castle was owned by two
families.
Γερμανία, κοιλάδα του ποταμού Μόζελα, κάστρο Thurant (1197). Πρόκειται για κτηριακό συγκρότημα το οποίο φέρει δύο ακρόπυργους,
οι οποίοι αντιστοιχούν σε ισάριθμους εσωτερικούς περιβόλους. Η ιδιορρυθμία αυτή
-χωρίς να είναι το μοναδικό παράδειγμα- οφείλεται στη διαίρεση του κάστρου,
λόγω διπλής ιδιοκτησίας.
So, the castles gradually developed, surrounding the donjons. By the 12th
Century, donjon was the really dominant element in these complexes. While in motte and baileys castles, the donjon
was placed in the middle of the enclosure, later a position on an invulnerable
corner of the enclosure was preferred. In this way, donjon was directly
connected with the walls and could take place in the first defense line, as
well as it was always connected with one of the rest buildings of the complex.
Certainly, it continued being the last shelter in case of invasion. Important
evolution also was the projected from the walls donjons, as flanking towers.
This was a new idea, coming from the East with the crusaders, widespread in entire Europe, especially by the 13th Century. The rest of the wall
towers followed the donjons to their move, and since that time they were also
built as projected from the walls structures.
It is worth noting that there were castles, which had two donjons,
especially in the land of the German Empire, where the institution of the
divided castles was active. There were such paradigms also in central France.
Each section of the same castle was owned of different branch of the same
family, although sometimes these castles were occupied by two different
families. These castles in German were known as ganerbenburgen. A typical example is the castle Thurant, in Mosel
valley, Germany, with two round donjons, one for each section, as well as the
castle Eltz in the same region, which was divided in four sections, one for
each branch of the same family. Nevertheless, Eltz has only one donjon, built
in the type of the tower-residence, which originally was the only one building
of the complex. In addition, must be mentioned that there were castles without
donjon, at least in the exact meaning of the term.
By the 13th century, many donjons evolved into gate-towers,
that means towers, guarding the gates, the most vulnerable site of the
enclosure. The tower-gate of the Harlech castle, Wales, is considered as a
substantial example, served as donjon as well as the residence of the
castellan. This is a construction, built in the type of the great towers that
on the main body, four round turrets were added, two of them facing the
internal space of the enclosure and two of them as the flanking towers of the
gate.
The donjon and a part of the walls of Reichsburg castle. It is located
in Mosel valley, Germany. Bartizans are projected of the impressive donjon,
while the upper level timidly projects on a series of small arches. The castle
was built in 1020 as an imperial fortress.
Ο ακρόπυργος και ένα τμήμα των τειχών του κάστρου Reichsburg.
Βρίσκεται στην κοιλάδα του
ποταμού Μόζελα στη Γερμανία. Ο εντυπωσιακός ακρόπυργος φέρει γωνιακούς
πυργίσκους (κλουβιά) στην ανωδομή του, η οποία εμφανίζει δειλή προβολή πάνω σε
τοξύλια. Το κάστρο χτίστηκε το 1020 ως αυτοκρατορικό.
Since already the first appearance of the donjons, in the course of the
centuries, the towers were evolved, being built in different shapes, but always
dominating the complexes. So, there were square, rectangular, and round
donjons, built in enlarged ground plans or not, sometimes battlemented,
supported by buttresses, with bartizans, and added turrets. Some of these added
turrets were built as bastions, known as little
donjons. When donjons were constructed in bigger dimensions, except for the
residence of the lord, they also contained a great hall, rooms, storage rooms,
as wells as space for the guards and a chapel. The upper levels were often
projected on a series of arches, in the type of machiculis (French term). The thickness of the masonry was such
that the catapults could not to demolish them. The only vulnerable part was
perhaps the wooden roofs. For this reason they were protected by battlemented
parapets, while during the sieges they were covered by refractory materials.
The door was always high-positioned, although most of the times, the entrance
was allowed through an adjacent building. The lower parts of the masonry were
often reinforced with sloping structures, element originated from the East. The
façades were characterized by the loopholes and the almost total absence of
openings. The openings were always opened on the sides, which faced the
internal space of the enclosure.
Some other defensive elements of the donjons were the projected
structures like the bretèche, and the
box-machicolations, which substituted
similar wooden structures, first-constructed during the 12th
Century. Machicoulis, bretèche, bartizans and box
machicolation allowed the defenders to use openings in the floor to control
the face of the wall or the gate. It is considered that the box-machicolations and the bartizans came from the late gothic,
military architecture.
The ground floors were vaulted, as firebreak constructions, but also for
stability, while wells could be found there. The water was useful, despite the
obvious reasons, to get wet the wooden parts or to put out fires of the flaming
projectiles during a siege.
Even though, the knowledge for plumbing was known since already the
Roman period, such type installations were rare, as the cleanliness was not a
priority of the people during that period. Nevertheless, there were donjons with
sewerage. The wastewaters ended up in a tank, placed in the foundation of the tower.
So the famous dungeons from the movies, never was existed. On the contrary,
dungeons were placed only at the top of the towers, because it was difficult
for the prisoners to escape, due to the height. The prisons moved in the basements
only during the Renaissance era.
The communication between the floors was allowed through mobile ladders,
while later by stairs, contained in the thickness of the masonries. Sometimes,
added towers were built, containing the staircase. These constructions were
narrow, very steeping, spiral-shaped and clockwise, so as the move of the right
hand to be particularly hard, as the attackers were trying to climb and
simultaneously to fight with the sword on their hand. On the contrary, this
arrangement made it easy for the defenders. So, we can detect that the donjons
had their own individual defense system.
The best way of sieging a tower was the undermining its foundations,
digging a long tunnel, and also the blockade, until the supplies finish.
Germany, Rhineland-Palatinate state, the donjon of Bürresheim castle
(1157). It is standing in the upper, inner enclosure, dominated the complex.
The tower is characterized by the clarity of its outline.
Γερμανία, κρατίδιο Ρηνανίας - Παλατινάτου, ο ακρόπυργος του κάστρου Bürresheim (1157). Χτισμένος στον άνω εσωτερικό περίβολο του
κάστρου, επιβάλλεται με τον όγκο του καθώς ξεχωρίζει μέσα από τα υπόλοιπα
κτίσματα του συγκροτήματος. Το κτίσμα χαρακτηρίζεται από τις καθαρές γραμμές
του.
Donjons began declining after the start of the gun-powder’s use, when
the military architecture changed its philosophy. This was the period that the
building of high façades repealed, because such type masonries are not
efficiently resistible against the bombarding by cannons. So, the walls began
to be constructed lower, with sloping parts, which were stronger and able to
deflect the projectiles of the cannons. This was also the end for all the
wall-towers. Then, only sloping bastions were useful, constructed in arrow-shape.
This period many castles were converted, and in some of them their form
totally changed, following the new architectural philosophy. Nevertheless,
there were castles that only a few elements changed, keeping in a big rate
their medieval appearance. However, must be remembered that many of these
complexes remained ruined for centuries. So, the donjons, which survived yet,
changed use, sometimes also appearance after windows opened, and doors on
ground level, while defensive elements like the bartizans often removed. Some of
them also lost the upper floors.
As similar construction to the donjons can be considered the
tower-residence, which often coincide with the great towers. This is not
correct, because this type of building actually is the evolution of donjons, a
tower-like construction, providing to the owner and his family definitely
better living conditions, especially comparing it with the dark and dense rooms
of early donjons. These big scale structures were expensive, built by powerful
nobles, often converting the old donjons. They began in the 12th
Century. Must be noted that the discrimination is not always easy, and this is
the reason that leads of matching them. In the same development trend we have
to look for the origin of the rural lone-standing fortified residences (Holland,
Scotland, Ireland, Italy), but also the urban such type buildings (Tuscany,
Greece).
The swan song of the donjons was in the 18th-19th
Century, namely the Historicism
period, when many castles and donjons were renovated or restored, mainly
according to the medieval architecture but with many newer additions. This
architectural style was named as Neogoticism,
as the medieval architecture had been mockingly characterized Gothicism, since the 17th
Century.
Parts of the Greek text were published
on March 20th 2010 in the Geotropio magazine, insert of Eleftherotypia
newspaper, 518 issue, under the title “Castles of Europe-Donjons”.
France, Loire valley, the donjon in Loches. It is a typical example of an early type donjon, dated at the start of
the 11th Century, built by Fulk Nerra. The Loches donjon is a
rectangular impressive building, with an adjacent smaller tower.
The early type donjon in Loches, in Loire valley. It is standing in 36
metres of height, while buttresses support its masonry, where typical style
shot-slits were opened. It is considered as one of the most impressive donjons
of Romanesque style.
Ο πρώιμης μορφής ακρόπυργος στην πόλη Loches της Γαλλίας,
στην περιοχή της κοιλάδας του ποταμού Λίγηρα. Έχει ύψος 36 μέτρα, ενώ αντηρίδες
(ποδαρικά) υποστηρίζουν την τοιχοποιία του, στην οποία ανοίγονται
χαρακτηριστικές πολεμίστρες. Θεωρείται ένας από τους πιο εντυπωσιακούς
ακρόπυργους της ρωμανικής αρχιτεκτονικής.
France, Loire valley, Langeais, the oldest surviving donjon’s remains,
and certainly one of the earliest stone structures of this kind of tower. This
is a rectangular ground plan fortified building, with high-positioned entrance,
built by Fulk Nerra, in 994.
Γαλλία, κοιλάδα ποταμού Λίγηρα, Langeais, τα
υπολείμματα του πιο παλιού σωζόμενου ακρόπυργου και σίγουρα μίας από τους
πρώτες πέτρινες κατασκευές αυτού του είδους. Πρόκειται για ένα ορθογώνιας
κάτοψης οχυρό κτίσμα, με υπερυψωμένη είσοδο, χτισμένο από τον Fulk Nerra το 994.
The donjon of Montrichard castle (1120), on the bank of Cher river in
France, south view. This is on more sample of early type donjon. Originally, a
battlemented parapet crowned its top, while two turrets are adjacent on its
main body. Loopholes were opened on the masonries of the complex.
Ο ακρόπυργος του κάστρου Montrichard (1120) στις όχθες του ποταμού Cher, στη Γαλλία, νότια άποψη. Πρόκειται για ένα ακόμα δείγμα πρώιμου ακρόπυργου. Αρχικά εμφάνιζε επάλξεις
στη στέψη του, ενώ φέρει δύο εφαπτόμενα γωνιακά πυργάκια, τα οποία εμφάνιζαν
προβολή στην ανωδομή τους. Τόσο τα πυργάκια, όσο και ο κυρίως όγκος ήταν
εξοπλισμένος με πολεμίστρες.
France, Loire valley, the donjon of Montpoupon castle. This is an
impressive, cylindrical tower, standing on the corner of the building complex,
dated in the 12th-13th Century. Typical medieval
building, with a projected upper level, supported by particular carefully
constructed corbels.
Γαλλία, περιοχή ποταμού Λίγηρα, ο ακρόπυργος του κάστρου Montpoupon. Εντυπωσιακός, κυλινδρικός πύργος, στέκεται στην
άκρη του κτηριακού συγκροτήματος, χρονολογημένος στην περίοδο 12ος -
13ος αιώνας. Πρόκειται για τυπικό μεσαιωνικό κτίσμα, το οποίο
εμφανίζει προβολή στη στέψη του, η οποία πατά σε ιδιαίτερα επιμελημένα
φουρούσια.
The German Imperial castle of Koenigsbourg, on Vosges mountains in
Alsace, France. It was built in 1114, and after its destruction, was built
again in the second part of the 15th Century. The 30 metres in
height donjon is discerned, reminder of the early bergfrieds.
Το γερμανικό αυτοκρατορικό κάστρο Haut Koenigsbourg, στα Βόσγια όρη της
Αλσατίας, στη Γαλλία. Χτίστηκε το 1114 και αφού καταστράφηκε, ξαναχτίστηκε το
δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. Διακρίνεται ο ύψους 30 μέτρων
ακρόπυργος, μία κατασκευή στα πρότυπα των πρώιμων bergfried.
France, the donjon of Epoisses castle in Burgundy. This is Brunehaut
tower, dated in the 14th Century. The tower, except for a keep, also
was a gate tower. By the 13th Century, many donjons followed this
evolution.
England, London tower. It was built immediately after the Norman conquer
in 1066, standing for centuries as symbol of this fact. The huge building was
one of the first donjons that were built in Britain.
Denmark, Helsingor, off to the north of Copenhagen, Kronborg castel. The
huge square donjon is discerned, preserving a totally different style from the
rest complex. The low-built fortifications in front of the main body of the
complex, are examples of the military architecture after the start of the gun powder’s
use.
Δανία, Helsingor (βόρεια της Κοπεγχάγης), κάστρο Kronborg. Ξεχωρίζει ο τετράγωνος ογκώδης ακρόπυργος του κάστρου, διατηρώντας ένα
σαφώς διαφορετικό ύφος από το υπόλοιπο συγκρότημα. Οι έμπροσθεν χαμηλές
οχυρώσεις αποτελούν δείγματα της στρατιωτικής αρχιτεκτονικής που εφαρμόστηκε
μετά την ανακάλυψη της πυρίτιδας.
Central Luxamburg, Mersch Cantone, the donjon of Hollenfels castle. The
imposing, five-storey building, standing in 36 metres height, with a typical
medieval machicoulis, projected from the upper floor. It is dated in 1380, and
can be considered an important sample of the late Gothic architecture.
Κεντρικό Λουξεμβούργο, καντόνι του Mersch, ο ακρόπυργος
του κάστρου Hollenfels. Το εντυπωσιακό πενταόροφο οικοδόμημα
ύψους 36 μέτρων, φέρει συστοιχία καταχυστρών κάτω από την προβολή που εμφανίζει
στην τελευταία στάθμη. Χρονολογείται στο 1380 και θεωρείται σημαντικό δείγμα
της υστερογοτθικής στρατιωτικής αρχιτεκτονικής.
Holland, Utrecht prefecture, the donjon of Nijenrode castle. It was
built in the 13th Century, originally as a lone-standing,
battlemented tower-residence. It was surrounded by a defensive enclosure with
fortified gate. When the rest of the wings were gradually added, the
tower-residence was converted into a keep.
Ολλανδία, επαρχία Ουτρέχτης, ο ακρόπυργος του κάστρου Nijenrode. Χτίστηκε το 13ο αιώνα και αρχικά ήταν μία μοναχική
πυργοκατοικία με επάλξεις στη στέψη της. Περιτριγυριζόταν από οχυρό περίβολο με
οχυρωμένη πύλη. Όταν σταδιακά χτίστηκαν οι υπόλοιπες πτέρυγες του κάστρου, η
πυργοκατοικία μετατράπηκε σε ακρόπυργο.
Holland, the donjon and simultaneously one of the few remains of the
Duurstede castle, close to Utrecht. The donjon is the oldest part of the
complex, and one projected sample of a tower-residence of the 13th
Century.
Ολλανδία, ο ακρόπυργος και συγχρόνως ένα από τα λίγα υπολείμματα, του
κάστρου Duurstede, κοντά στην Ουτρέχτη. Αποτελεί το
παλαιότερο τμήμα του κάστρου και πρόκειται για ένα θαυμάσιο δείγμα
πυργοκατοικίας του 13ου αιώνα.
Ως ακρόπυργος ορίζεται ο κυριότερος πύργος ενός μεσαιωνικού κάστρου.
Αρχικά, αποτελούσε το μοναδικό πύργο του οχυρώματος, αλλά και το μοναδικό
κτίσμα εντός του περιβόλου. Εξυπηρετούσε τις ανάγκες στέγασης του άρχοντα του κάστρου και της οικογένειάς του,
ενώ με το πέρασμα των καιρών και την αλλαγή των συνθηκών διαβίωσης, η κατοικία
μετακόμισε σε άλλο κτήριο εντός του περιβόλου, γνωστό ως palas. Σε κάθε περίπτωση όμως ο ακρόπυργος
τοποθετούνταν σε επαφή με το κτήριο κατοικίας, όταν αυτό υπήρχε, αφού καθώς
επρόκειτο για το οχυρότερο σημείο του κάστρου, προορίζονταν να αποτελέσει το
τελευταίο καταφύγιο των ενοίκων, σε περίπτωση άλωσης του περιβόλου. Εκτός όμως
των παραπάνω, ο ακρόπυργος ενός κάστρου ήταν επιφορτισμένος με σημαντικά
καθήκοντα στη γενική υπεράσπιση του κτηριακού συγκροτήματος, απέναντι σε μία
πολιορκία.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Η λέξη ακρόπυργος, ανεξάρτητα από
το ότι είναι μία εξαίσια ελληνική λέξη, χρησιμοποιείται ως μετάφραση της
γαλλικής λέξης donjon και της αγγλικής keep. O αντίστοιχος όρος στα γερμανικά είναι bergfried. Χρονολογικά πρώτος εμφανίζεται ο όρος donjon, ενώ η λέξη keep ακούγεται μόνο μετά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Η
ρίζα της λέξης donjon εντοπίζεται στη λατινική λέξη dominant (= δεσπόζον σημείο), ενώ από αυτήν
προήλθε και η αγγλική λέξη dungeon (= μπουντρούμι).
Η εμφάνιση των ακρόπυργων είναι άμεσα συνυφασμένη με την εμφάνιση των
κάστρων. Οι ρίζες των σύνθετων οχυρών αυτών κατασκευών, βόρεια των Πυρηναίων
και των Άλπεων, χάνονται στα βάθη του χρόνου, αλλά μπορούν να ανιχνευθούν σε
τρείς κύριους τύπους πρώιμης οχύρωσης. Το grόd, το bergfried και το motte-bailey κάστρο.
Holland, Gerderland prefecture, Bergh castle with its impressive donjon
of the 15th Century. Bartizans project from its crest’s corners,
while the castle gate was originally placed on the ground level of the tower.
Το παλαιότερο από αυτά θεωρείται το grόd, μία συνήθως κυκλική οχύρωση,
αποτελούμενη από χωμάτινες επάλξεις, ξύλινα τείχη, μία οχυρωμένη πύλη και μία
τάφρο. Ο όρος είναι σλάβικος και μπορεί να προσδιορίζει από μία μικρή οχυρωμένη θέση ως μία ολόκληρη
πόλη.
Τα motte-bailey κάστρα, τα οποία ίσως κατάγονται από τις πρώιμες
κυκλικές οχυρώσεις της Ανατολής, εμφανίστηκαν κατά τον 10ο αιώνα.
Αποτελούνταν από έναν ξύλινο πύργο, ο οποίος στεκόταν στην κορυφή ενός τεχνητού
χωμάτινου λόφου. Πρόκειται ουσιαστικά για την πρώτη εμφάνιση του ακρόπυργου.
Γύρω από τον πύργο υπήρχε ο περίβολος, ο οποίος οριζόταν από ξύλινο τείχισμα
και μία οχυρωμένη πύλη. Όταν το επέτρεπε το έδαφος ο περίβολος αυτός ήταν
κυκλικός. Υπήρχαν όμως και πιο σύνθετες μορφές στις οποίες περιλαμβάνονταν δύο
ή και περισσότεροι περίβολοι. Στη φάση αυτή ο ακρόπυργος δεν αποτελούσε μόνο
ένα οχυρό έρεισμα, αλλά περιλάμβανε και την κατοικία του άρχοντα ή του διοικητή
του οχυρού.
Τα πρώτα motte-bailey κάστρα αποδίδονται στους Βίκινγκς που
εγκαταστάθηκαν στη Νορμανδία, γνωστούς ως Νορμανδούς (Normans, Norsemen, Northmen). Δεν είναι όμως απίθανο οι Angevins και πάλι στα όρια της σημερινής Γαλλίας και συγκεκριμένα
στην κοιλάδα του Λίγηρα, να είχαν αναπτύξει αυτόν τον τύπο οχύρωσης πριν τους
Νορμανδούς. Παρόμοιες όμως κατασκευές, εκτός βέβαια από τα σλαβικά grόdy στην ανατολική Ευρώπη, έχουν εντοπιστεί
και αλλού, όπως οι χωμάτινοι οχυρωματικοί λόφοι με έμπροσθεν όρυγμα, στο Trelleborg της Δανίας. Πάντως, γεγονός παραμένει ότι αυτός ο
τύπος οχύρωσης φαίνεται ότι εφαρμόστηκε στα γαλλικά εδάφη της Νορμανδίας και
του Anjou. Από εκεί πέρασε στην Αγγλία με τους Νορμανδούς
και την κατάκτηση του νησιού το 1066 από τους τελευταίους. Άρα και η πρώτη
τεκμηριωμένη εμφάνιση του ακρόπυργου, στα ίδια εδάφη πρέπει να αναζητηθεί.
Μάλιστα ο Δούκας της Νορμανδίας, Γουλιέλμος ο Κατακτητής όταν κατάκτησε την
Αγγλία μετέφερε μαζί του ένα φορητό ξύλινο κάστρο.
Κατά τον 11ο αιώνα η πέτρα αντικαθιστά σταδιακά το ξύλο ως
οικοδομικό υλικό. Αρχικά, η αλλαγή αυτή αφορούσε μόνο τους ακρόπυργους, ενώ
αργότερα επεκτάθηκε στην πύλη και την οχύρωσή της, καθώς και στην τείχιση. Ας
αναφέρουμε εδώ το παράδειγμα του Ολλανδικού κάστρου Heeswijk στη θέση του οποίου ήδη από το 1080 υπήρχε χωμάτινη
ταφρογυρισμένη, κατασκευή, στην κορυφή της οποίας υψωνόταν πέτρινος ακρόπυργος,
περιτριγυρισμένος από ξύλινο τείχισμα.
Loenersloot castle in central Holland. The cylindrical donjon of the 13th
Century is discerned, as the only surviving element since the original phase of
the complex. It is crowned by battlemented parapet, while the loopholes are the
only openings on its body.
Το κάστρο Loenersloot, στην κεντρική Ολλανδία. Διακρίνεται ο κυκλικός
ακρόπυργος του 13ου αιώνα, το μοναδικό στοιχείο που επιβίωσε σε
αυθεντική μορφή, από την αρχική φάση του συγκροτήματος. Κτίσμα αυστηρού ύφους,
φέρει πολεμίστρες, ως τα μόνα ανοίγματα στον κορμό του, ενώ στέφεται με
επάλξεις.
Ως τον όψιμο 12ο αιώνα οι ακρόπυργοι εμφανίζονται τετραγωνικής διατομής. Η πρακτική αυτή φαίνεται ότι
αλλάζει όμως, όταν ο Richard I (Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος) χτίζει έναν
πολυγωνικό, σχεδόν κυκλικό ακρόπυργο στο Chateau Gaillard στη Νορμανδία. Η κατασκευή αυτή θεωρείται ορόσημο για την εμφάνιση των
κυκλικής διατομής ακρόπυργων. Το πλεονέκτημα των κυλινδρικών λιθοδομών είναι η
μη ύπαρξη ευπρόσβλητων γωνιών και η δυνατότητα για εκτροπή των βλημάτων από τους
εχθρικούς καταπέλτες. Παρά το ότι οι κυκλικοί πύργοι θεωρείται ότι έφθασαν στη
Δύση με τους Σταυροφόρους, οι οποίοι τους είδαν στην Ανατολή, πρέπει να
σημειωθεί ότι ήταν γνωστοί, ήδη, από τα Ρωμαϊκά χρόνια.
Βέβαια, στην αλλαγή του σχήματος θεωρείται ότι σημαντικό ρόλο έπαιξε η
εφαρμογή των λιθοδομών. Η εφαρμογή αυτή, όμως, έπαιξε ρόλο σε μία ακόμα
εξέλιξη. Καθώς, οι μεγαλύτερες διαστάσεις στις οποίες επέτρεψε η πέτρα, ως
οικοδομικό υλικό, να χτιστούν οι ακρόπυργοι, έκανε τους χωμάτινους λόφους
λιγότερο πρακτικούς, αφού οι τεχνητοί αυτοί λόφοι δεν θα άντεχαν το βάρος των
πέτρινων πύργων. Έτσι, σταδιακά οι κατασκευές αυτές εγκαταλείφθηκαν, για να
εξελιχθούν τα κάστρα στις μορφές που τα γνωρίσαμε σε οψιμότερους καιρούς.
Πάντως, οι πέτρινοι ακρόπυργοι, όπως και οι ξύλινοι προγονοί τους συνεχίζουν να
προσφέρουν την έσχατη γραμμή άμυνας. Καθώς λοιπόν οι στιβαροί αυτοί πύργοι
γίνονταν όλο και πιο δημοφιλείς στην Αγγλία και στη Γαλλία, ακολούθησε η
αχρήστευση των οχυρωμάτων από ξύλο και χώμα.
Οι πρώτοι πέτρινοι ακρόπυργοι αποτελούνταν από τουλάχιστον τρία μέρη. Μία
μεγάλη αίθουσα (aula) που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής και απονομής δικαιοσύνης, τα ιδιαίτερα
διαμερίσματα (camera) και ένα μικρό παρεκκλήσι (capella).
Αξίζει δε να σημειωθεί ότι ένα ενδιάμεσο στάδιο σε ορισμένες περιοχές,
ανάμεσα στους ξύλινους ακρόπυργους και τους πέτρινους, ήταν εκείνο του shell keep, μία κυκλική τείχιση με ανοιχτό ελεύθερο
χώρο εσωτερικά, τοποθετημένη στην κορυφή ενός λόφου.
Τελευταία από τις πρώιμες οχυρώσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι το bergfried. Πρόκειται για ψηλούς, στενούς πύργους
χτισμένους στα προκεχωρημένα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με τα γερμανικά
έθνη. Από τις κατασκευές αυτές θεωρείται ότι προέρχονται οι ακρόπυργοι των
κάστρων στα όρια της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους, πολλοί
από τους οποίους εμφανίζουν παρόμοιο σχήμα. Άλλωστε, όπως ήδη αναφέρθηκε, τον
όρο αυτό προτιμά η γερμανική γλώσσα για τον ακρόπυργο. Βέβαια, σταδιακά
γίνονται μεγαλύτεροι, δεσπόζοντας μέσα στις οχυρώσεις. Για τα bergfried υπάρχουν εικασίες ότι χτίστηκαν και ως
μοναχικοί πύργοι, ξύλινοι ως τον 11ο αιώνα και πέτρινοι αργότερα, οι
οποίοι χρησιμοποιήθηκαν και ως κατοικίες. Ακόμα, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο
γερμανικός ακρόπυργος, αντίθετα από τους γαλλικούς, ανήκε στην κύρια γραμμή
άμυνας. Πάντως, από το 13ο αιώνα τα πέτρινα bergfried γίνονται πιο συνηθισμένα και ορισμένα από
αυτά εξελίχθηκαν σε κάστρα. Εξέλιξη όχι σπάνια, αφού πολλοί μοναχικοί
πύργοι και πυργοκατοικίες γνώρισαν αυτήν
την εξέλιξη σε όλη την Ευρώπη.
Γενικά πάντως φαίνεται να υπάρχουν αποδείξεις ότι οι Σλαβικές οχυρώσεις έχουν
επηρεάσει τις δυτικές, προφανώς μέσω των Νορμανδών, οι οποίοι ήρθαν σε στενή
επαφή τόσο με την ανατολική Ευρώπη όσο και με τη δυτική.
Sirmione castle in Garda lake, north Italy. The high, slim donjon with
the typical swallow-tail battlements is discerned. The castle was built in the
late 13th Century, preserved in relatively authentic form.
Το κάστρο Sirmione, στη λίμνη Garda της
βόρειας Ιταλίας. Διακρίνεται ο ψηλόλιγνος ακρόπυργος με τις χαρακτηριστικές
επάλξεις σε σχήμα χελιδονοουράς και τη διευρυμένη ανωδομή. Το κάστρο χτίστηκε
τον όψιμο 13ο αιώνα και διατηρείται σε μία σχετικά αυθεντική μορφή.
Ως τη δεκαετία του 1970 πιστεύαμε ότι ο παλαιότερος γνωστός πέτρινος ακρόπυργος ήταν εκείνος στο Langeais, στη κοιλάδα του Λίγηρα στη Γαλλία, χτισμένος από τον Fulk Nerra, πιθανώς το 992 - 994, ως τμήμα ενός κάστρου με χωμάτινες και ξύλινες
οχυρώσεις (motte-bailey). Όμως ο Andre Chatelain, “Chateaux Forts”, (Paris 1983) σημειώνει ότι
το Langeais στην πραγματικότητα ήταν η μία από τις
δύο πέτρινες κατοικίες του Fulk. Και οι δύο κατοικίες αποτελούνταν από
μία ορθογώνιας κάτοψης κατασκευή, χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο, ενώ οι είσοδοι
εμφανίζονταν υπερυψωμένες. Ακόμα, αντηρίδες (ποδαρικά) είχαν τοποθετηθεί για
την ενίσχυση της τοιχοποιίας. Και οι δύο κατασκευές δέσποζαν των οχυρωμένων
θέσεων ως οι ακρόπυργοι αυτών. Όμως δεν είναι σίγουρο ότι ο Fulk Nerra, ο επονομαζόμενος και Μαύρος Ιππότης, είχε την τιμή να έχει χτίσει τον
παλαιότερο γνωστό πέτρινο ακρόπυργο, αφού ο κόμης του Blois πιθανώς να είχε στην ιδιοκτησία του μία πέτρινη κατοικία που χρονολογείται
σε προγενέστερους χρόνους από εκείνη του Nerra. Ο ακρόπυργος
αυτός μάλλον ανεγέρθηκε στις αρχές του ιδίου αιώνα, δηλαδή του 10ου
και ήταν χτισμένος στο Doue-la-Fontaine, σε μία περιοχή ανάμεσα σε εκείνη του κόμη του Blois και του κόμη του Anjou, Fulk I του Κόκκινου. Πιθανώς να χτίστηκε από έναν από τους δύο άνδρες, όταν
πυρκαγιά κατέστρεψε παλαιότερη ξύλινη κατασκευή. Τα ανοίγματα στο ισόγειο και
σε αυτόν τον πύργο ήταν ανύπαρκτα και η είσοδος ήταν υπερυψωμένη, όπως ακριβώς
στο Langeais.
Μία σημαντική επισήμανση επί του θέματος κάνει ο William Anderson, “Castles of Europe” (London 1980). Σημειώνει
λοιπόν ότι ο Nerra διάλεξε να χρησιμοποιήσει πέτρα για τους
ακρόπυργούς του, όχι μόνο για αμυντικούς λόγους, αλλά και για να αυξήσει το
γόητρό του έναντι των άλλων ευγενών, παράλληλα βέβαια με τη αύξηση της
στρατιωτικής του δύναμης. Μία τόσο καλά οχυρωμένη θέση ήταν ό,τι καλύτερο για
τη διατήρηση του ελέγχου της ευρύτερης περιοχής και βέβαια δύσκολο να
καταληφθεί. Εκείνοι εντυπωσιάστηκαν και σύντομα άρχισαν να τον μιμούνται.
Άλλωστε η πέτρα δεν καιγόταν και δεν σάπιζε όπως το ξύλο. Βέβαια, δεν πρέπει να
ξεχνάμε ότι η πέτρα αποτελούσε μία ακριβή κατασκευή σε σχέση με το ξύλο, το
οποίο σε πολλά μέρη ήταν άφθονο και περισσότερο διαθέσιμο.
Βαθμιαία τα κάστρα επεκτείνονται και χτίζονται γύρω από τους ακρόπυργους.
Το 12ο αιώνα πια ο ακρόπυργος είναι το πραγματικά δεσπόζον στοιχείο
ανάμεσα στα άλλα μέρη των κτηριακών αυτών συμπλεγμάτων. Ενώ στα motte-bailey
κάστρα οι ακρόπυργοι τοποθετούνταν στο μέσο του περιβόλου, στη συνέχεια
άρχισε να προτιμάται η χωροθέτηση αυτών σε μία απρόσβλητη γωνία. Με τον τρόπο
αυτό είχε άμεση σύνδεση με τα τείχη και μπορούσε να συμμετάσχει στην πρώτη
γραμμή άμυνας, ενώ πάντα υπάρχει πέρασμα σε αυτόν από ένα τουλάχιστον από τα
υπόλοιπα κτίσματα. Βεβαίως, συνεχίζει να αποτελεί το τελευταίο καταφύγιο των
αμυνομένων σε περίπτωση άλωσης του οχυρού περιβόλου. Σημαντική εξέλιξη ήταν και
οι εξέχοντες των τειχών ακρόπυργοι. Η νέα αυτή πρακτική ήρθε επίσης από την
Ανατολή με τους Σταυροφόρους και γενικεύθηκε στην Ευρώπη από τον 13ο
αιώνα. Φυσικά εκτός από τους ακρόπυργους βρήκε εφαρμογή σε όλους τους πύργους
των τειχών.
Italy, Parma region, the donjon of Torrechiara castle (1413-1482).
Equipped with machicoulis, typical element of the castle fortification, is
actually one of the 4 corner towers of the main complex.
Ιταλία, περιοχή Πάρμας, ο ακρόπυργος του κάστρου Torrechiara (1413-1482). Εξοπλισμένος με συστοιχίες καταχυστρών, οι οποίες αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο της οχύρωσης του κάστρου, είναι ουσιαστικά ο ένας από τους τέσσερις γωνιακούς πύργους του κυρίως οχυρώματος.
Αξίζει δε να σημειωθεί ότι εμφανίστηκαν κάστρα με δύο ακρόπυργους, ειδικά
στα εδάφη της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, όπου ίσχυσε το καθεστώς των διαιρεμένων
κάστρων, χωρίς όμως να είναι τα μοναδικά, αφού παρόμοια παραδείγματα έχουμε και
στην κεντρική Γαλλία. Κάθε τμήμα από αυτά ανήκε σε διαφορετικό κλάδο της ίδιας
οικογένειας, χωρίς όμως να αποκλείεται και η συνύπαρξη δύο διαφορετικών
οικογενειών. Τα κάστρα αυτά στη Γερμανία ονομάζονταν ganerbenburgen. Χαρακτηριστικά παραδείγματα το κάστρο Thurant στον ποταμό Mosel της Γερμανίας με
τους δύο κυκλικούς ακρόπυργους, έναν για κάθε τμήμα και το κάστρο Eltz, στην ίδια περιοχή, το οποίο ήταν χωρισμένο σε τέσσερα τμήματα από τους
ισάριθμους κλάδους της ίδιας οικογένειας. Όμως το Eltz φέρει μόνο έναν ακρόπυργο, με τη μορφή πυργοκατοικίας, ο οποίος ήταν και η
μοναδική, αρχική κατασκευή του οχυρώματος. Από την άλλη όμως πρέπει να
αναφερθεί ότι υπήρξαν κάστρα που δεν διέθεταν ακρόπυργο, με την αυστηρή έννοια
του όρου.
Κατά τον 13ο αιώνα μάλιστα, πολλοί ακρόπυργοι μετεξελίχθηκαν σε
πύργους πύλης, δηλαδή πύργους επιφορτισμένους εκτός από τα γνωστά καθήκοντα
ενός ακρόπυργου και με την φύλαξη της πύλης, του νευραλγικότερου δηλαδή σημείου
της τείχισης ενός τέτοιου οχυρώματος. Ως εξέχον παράδειγμα θεωρείται ο πύργος
πύλης του κάστρου Harlech στην Ουαλία που αποτέλεσε εξ’ αρχής τον
ακρόπυργο, περιέχοντας και την κατοικία του διοικητή του κάστρου. Πρόκειται για
ένα οικοδόμημα με τη μορφή των Μεγάλων Πύργων (Great Towers) όπου από τον ορθογώνιο κυρίως όγκο
εξέχουν τέσσερις κυκλικοί πύργοι, δύο αυστηρά γωνιακοί από το εσωτερικό του
περιβόλου και δύο από την απέναντι όψη του οικοδομήματος, ανάμεσα στους οποίους
έχει τοποθετηθεί η πύλη του κάστρου.
Ήδη από την πρώτη εμφάνιση των ακρόπυργων και με το πέρασμα των χρόνων τα
μεγέθη και τα σχήματα διαφοροποιούνται συνεχώς, πάντα όμως με μέγεθος ή έστω
ύψος που να επιβάλλεται στο χώρο. Έτσι έχουμε ακρόπυργους τετράγωνους, ορθογώνιους,
κυκλικούς, διευρυμένης ή στενών διαστάσεων κάτοψης, με επάλξεις στη στέψη τους,
πυργίσκους στις γωνίες αυτής, αλλά και μορφές με εφαπτόμενα πυργάκια, τα οποία
κάποιες φορές αποτελούσαν μικρούς προμαχώνες, γνωστά και ως μικροί ακρόπυργοι. Όχι σπάνια οι
τοιχοποιίες ενισχύονταν από εφαπτόμενες αντηρίδες. Εκτός από την κατοικία του
άρχοντα, όταν κατασκευάζονταν πιο ογκώδεις, περιλάμβαναν μία μεγάλη αίθουσα,
δωμάτια, αποθήκη, χώρους για τη φρουρά και παρεκκλήσι. Ακόμα, συχνές ήταν οι προβολές
του ανώτερου επιπέδου τους, οι οποίες φέρονταν από λίθινα φουρούσια, τα οποία
σχημάτιζαν ανάμεσά τους καταχύστρες (machicoulis). Το πάχος των λιθοδομών ήταν συνήθως τέτοιο που
οι καταπέλτες ελάχιστο αποτέλεσμα είχαν πάνω τους. Το μόνο πιθανώς ευαίσθητο
στοιχείο τους ήταν οι ξύλινες στέγες και για το λόγο αυτό προφυλάσσονταν από
οχυρά στηθαία, ενώ σε περίπτωση πολιορκίας καλύπτονταν από αντιπυρικά υλικά. Οι
εξώθυρες ήταν πάντα υπερυψωμένες, όταν βέβαια υπήρχαν, αφού συχνά η πρόσβαση
στο εσωτερικό ενός ακρόπυργου επιτρεπόταν μέσω άλλων εφαπτόμενων κτισμάτων. Η
βάση της τοιχοποιίας ενισχυόταν με σκαρπωτές
κατασκευές (κεκλιμένα περιβλήματα), στοιχείο που ήρθε επίσης από την Ανατολή.
Πολεμίστρες ανοίγονταν σε όλα τα ύψη της τοιχοποιίας, ενώ οι όψεις
χαρακτηρίζονταν από απουσία ανοιγμάτων. Όσα υπήρχαν έβλεπαν προς το εσωτερικό
του περιβόλου, ενώ ήταν ιδιαίτερα στενά.
Ακόμα, δεν έλειπαν και οι εξέχουσες καταχύστρες προς κατάχυση καυτών υγρών
στους επιτιθέμενους. Οι λίθινες καταχύστρες μαζί με τους κλειστούς, επίσης,
λίθινους εξώστες εξοπλισμένους με ανοίγματα στο πάτωμα (box-machicolation, bretèche, machicoulis) αντικατέστησαν παρόμοιες ξύλινες
εξέχουσες κατασκευές που εμφανίστηκαν κατά το 12ο αιώνα. Οι
καταχύστρες μαζί με τα γωνιακά πολεμικά κλουβιά
(κρεμαστοί πυργίσκοι) θεωρείται ότι ανήκουν στην υστερογοτθική (όψιμος
μεσαίωνας) στρατιωτική αρχιτεκτονική.
North Italy, Fenis castle in Aosta valley. The main core of the complex
consisted of a pentagonal wide donjon, originally built close to the type of
the French donjons, dated in 1242. Corner towers can be found on this core,
while it is surrounded by double enclosure. Behind this double wall, the donjon
is partially discerned with two of its corner towers.
Βόρεια Ιταλία, το κάστρο Fenis, στην κοιλάδα της Αόστα. Ο κυρίως πυρήνας
του κάστρου είναι ένας πενταγωνικός διευρυμένος ακρόπυργος, αρχικά χτισμένος
κοντά στη φιλοσοφία των πρώιμων γαλλικών (1242). Φέρει γωνιακούς πύργους και
περιτριγυρίζεται από διπλή σειρά τειχών. Στην εικόνα πίσω από τη διπλή σειρά
τείχισης, διακρίνεται μέρος του ακρόπυργου και δύο από τους πύργους αυτού.
Τα ισόγεια των πολυώροφων αυτών κατασκευών ήταν θολοσκέπαστα, τόσο για τον
περιορισμό εξάπλωσης πυρκαγιάς, όσο και για λόγους στατικότητας, ενώ κατά
κανόνα διέθεταν πηγάδια. Το νερό χρησίμευε εκτός από τους προφανείς λόγους και
για να βραχούν τα καλύμματα των ξύλινων μελών, όπως οι στέγες, προς αποφυγή του
εμπρησμού από τα εχθρικά καιγόμενα βλήματα, αλλά και για την κατάσβεση μία
ενδεχόμενης πυρκαγιάς.
Αν και η τεχνολογία ήταν γνωστή από τα ρωμαϊκά χρόνια, οι υδραυλικές
εγκαταστάσεις ήταν σπάνιες, αφού η καθαριότητα δεν ανήκε στις προτεραιότητες
της εποχής. Παρ’ όλα αυτά υπήρχαν ακρόπυργοι που είχαν σύστημα αποχέτευσης, με
τα λύματα να οδηγούνται στο κατώτατο επίπεδο των πύργων, το οποίο λειτουργούσε
ως ένας μεγάλος βόθρος. Οι βόθροι αυτοί καθαρίζονταν από τους υπηρέτες περίπου
δύο φορές το χρόνο. Φυσικά στην περίπτωση αυτή το πηγάδι βρισκόταν σε άλλο
σημείο της οχύρωσης. Έτσι φυσικά ποτέ δεν λειτούργησαν τα μπουντρούμια που
θέλει η παράδοση στα υπόγεια των πύργων, αλλά αντίθετα στα ψηλότερα σημεία
αυτών, τμήματα από όπου ήταν αδύνατη η δραπέτευση. Οι φυλακές μεταφέρθηκαν στα
υπόγεια αργότερα κατά την περίοδο της Αναγέννησης.
Η επικοινωνία μεταξύ των ορόφων, αρχικά, γινόταν με ξύλινες κινητές σκάλες,
ενώ αργότερα με κλιμακοστάσια τα οποία περιέχονταν στο πάχος της τοιχοποιίας.
Σε άλλες περιπτώσεις όμως ήταν ξεχωριστά, διατρέχοντας το ύψος ενός στενού
πύργου, εφαπτόμενου στον κυρίως όγκο. Τα κλιμακοστάσια αυτά ήταν στενά,
απότομα, ελικοειδή και δεξιόστροφα, ώστε να εμποδίζεται η κίνηση του δεξιού
χεριού εκείνου που ανεβαίνει με το σπαθί στο χέρι. Αντίθετα, διευκολυνόταν ο
αμυνόμενος, ο οποίος βέβαια στεκόταν σε αντίθετη φορά. Άρα, διαπιστώνουμε ότι
οι ακρόπυργοι διέθεταν και ξεχωριστό αμυντικό σύστημα από εκείνο του υπόλοιπου
κάστρου.
The donjon of Mauterndorf castle (13th Century) in Salzburgerland,
Austria. It is standing in the outer court-yard of the castle, dominating the
entire building complex. Loopholes, battlements, and the high-positioned
entrance are included to its defense system.
Ο ακρόπυργος του κάστρου Mauterndorf (13ος αιώνας), στο
Ζαλτζμπούργκερλαντ της Αυστρίας. Υψώνεται στην εσωτερική αυλή του κάστρου και
με την αυστηρή του παρουσία επιβάλεται σε όλο τον περιβάλλοντα χώρο.
Πολεμίστρες, επάλξεις, και η υπερυψωμένη εξώθυρα περιλαμβάνονται στο αμυντικό
του σύστημα.
Ο καλύτερος τρόπος πολιορκίας ενός ισχυρού ακρόπυργου, όπως βέβαια και για
τα κάστρα εν γένει, ήταν το λαγούμι, προς υπονόμευση των θεμελίων, αλλά και ο
αποκλεισμός, ώσπου να τελειώσουν οι προμήθειες των αμυνομένων.
Η χρήση των ακρόπυργων παρακμάζει με την εμφάνιση της πυρίτιδας, όταν
αλλάζει ολόκληρη η φιλοσοφία ανέγερσης κάστρων και εν γένει η στρατιωτική
αρχιτεκτονική. Έτσι, στις οχυρώσεις καταργείται το κτίσιμο ψηλών τμημάτων, τα
οποία είναι εύκολα ευπρόσβλητα από τα κανόνια και γενικεύεται η εφαρμογή
χαμηλών σκαρπωτών (κεκλιμένων)
τειχών, ιδιαίτερα μεγάλου πάχους, τα οποία μπορούσαν να αντιστέκονται στους
κανονιοβολισμούς, αλλά και να εκτρέπουν τα βλήματα. Μαζί με τους ακρόπυργους
καταργούνται και οι υπόλοιποι πύργοι στα τείχη, οι οποίοι αντικαθιστούνται από
χαμηλού ύψους προμαχώνες, συνήθως σχήματος αιχμής βέλους.
Την περίοδο αυτή πολλά κάστρα μετασχηματίστηκαν, κάποια μάλιστα αλλάζοντας
εντελώς μορφή, σύμφωνα με τις νέες επιταγές. Άλλα όμως παρέμειναν ως είχαν ή
υπέστησαν μικρές αλλαγές κρατώντας ως ένα βαθμό τη μεσαιωνική τους εμφάνιση.
Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι πολλά κάστρα έμειναν για αιώνες ερειπωμένα. Έτσι, όσοι
ακρόπυργοι επιβίωσαν, άλλαξαν χρήση, αλλά και εμφάνιση, αφού ανοίχτηκαν
παράθυρα και ισόγειες θύρες, ενώ αφαιρέθηκαν αμυντικά στοιχεία όπως πυργίσκοι (κλουβιά), ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι
οποίοι έχασαν σημαντικό μέρος από το ύψος τους.
Μία άλλη συγγενής του ακρόπυργου κατασκευή, είναι η πυργοκατοικία, η οποία
συχνά ταυτίζεται με τον ακρόπυργο, κάτι που δεν είναι πάντα σωστό. Ουσιαστικά,
αποτελεί μετεξέλιξη αυτού, αφού πρόκειται για μία οχυρή, πυργοειδή κατασκευή,
αλλά παράλληλα σχεδιασμένη για να εξυπηρετεί την οικογενειακή -αλλά και
κοσμική- ζωή του κτήτορα, προσφέροντας
σαφώς μεγαλύτερες ανέσεις από τους απλούς χώρους κατοίκησης που πρόσφεραν οι
πρώιμοι ακρόπυργοι. Άλλωστε, οι ανάγκες και τα πρότυπα της ζωής εξελίσσονταν.
Οι μεγάλου μεγέθους πυργοειδείς αυτές κατασκευές είχαν υψηλό κόστος και
χτίστηκαν από ισχυρούς άρχοντες, πολλές φορές μετατρέποντας τους προ υπάρχοντες
ακρόπυργους, ενώ δεν έλειψαν περιπτώσεις συνύπαρξης. Άρχισαν να εμφανίζονται
στη δυτική Ευρώπη κατά το 12ο αιώνα. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι, δεν
είναι πάντα διακριτή η διαφορά μεταξύ των δύο κατασκευών, κάτι που οδηγεί στην
συχνή ταύτιση που ήδη αναφέρθηκε. Επίσης, στην ίδια εξελικτική γραμμή πρέπει να
αναζητήσουμε και τις ρίζες των αυτόνομων πυργόσπιτων τα οποία εμφανίζονται τόσο
μοναχικά στην ύπαιθρο (π.χ. Ολλανδία, Σκωτία, Ιρλανδία, Ιταλία) όσο και μέσα
στους οικισμούς (π.χ. Τοσκάνη, Ελλάδα).
Ως τελευταία αναλαμπή των ακρόπυργων και της εποχής την οποία χαρακτήρισαν
θεωρείται ο 19ος αιώνας και συγκεκριμένα η περίοδος του Ιστορικισμού, όταν πολλά κάστρα και κατ’
επέκταση πολλοί ακρόπυργοι, ανακατασκευάστηκαν και πάλι, βάσει της
μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής με πολλά νεωτερικά
στοιχεία όμως. Η αρχιτεκτονική αυτή χαρακτηρίστηκε ως νεογοτθική, αφού η αρχιτεκτονική των τελευταίων αιώνων του
μεσαίωνα, από τους αναγεννησιακούς χρόνους ήδη, είχε ονομασθεί γοτθική, μάλλον με χλευαστική διάθεση.
Στοιχεία από το παρόν
κείμενο δημοσιεύτηκαν στις 20 Μαρτίου 2010 στο περιοδικό «Γεωτρόπιο», έκδοση
της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία», τ. 518, υπό τον τίτλο «Κάστρα της Ευρώπης – Ακρόπυργοι».
Austria, the donjon of Freundsberg castle in Innsbruck valley. It is a
huge, five-storey building, which constitutes a typical sample of the donjon’s
ecolution in the German land. It is dated at the start of the 12th
Century.
Αυστρία, ο ακρόπυργος του μικρού κάστρου Freundsberg, στην κοιλάδα
του Ίνσμπρουκ. Ένα θεόρατο οικοδόμημα πέντε ορόφων, το οποίο τόσο με το ύψος
του, όσο και με τον όγκο του αποτελεί δείγμα της εξέλιξης των ακρόπυργων στα
γερμανικά εδάφη. Το κάστρο χρονολογείται από τις αρχές του 12ου
αιώνα.
Bibliography
- “Castles, England + Scotland + Wales + Ireland”, Plantagenet Somerset Fry, D&C, UK, 2005
- J.E. Kaufman and H.W. Kaufman
“The medieval Fortres, castles,
forts, and walled cities of the Middle Ages”, 2001
- Christofer Gravett
“Castles and Fortification from around the
world”, 2006
“Norman Stone Castles, vol. 2, Europe 950-1204”, 2004
- Dorian Kransberg en Hans Mils
“Kastelengids van Nederland”, 1979
- Antoine Rego, Michel Renaud, Laurence Stefanon
“A Brief History of Fortified Castles in France”, 1997
“Kastelengids van Nederland”, 1979
- Antoine Rego, Michel Renaud, Laurence Stefanon
“A Brief History of Fortified Castles in France”, 1997
