Wednesday, August 10, 2022

Ο Βυζαντινός οικισμός στο Γεράκι Λακωνίας - The Byzantine settlement of Geraki, in the Peloponnese

κείμενο - φωτογραφίες, text - photos: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography
γλώσσες, languages: Ελληνικά, English


Ο μεσαιωνικός οικισμός στο Γεράκι, πανοραμική άποψη από τα δυτικά. 
The medieval settlement of Geraki, panoramic view from the west.

Λίγες ημέρες πριν αρχίσουμε να γράφουμε αυτές τις γραμμές πιστεύαμε ότι ο Μυστράς είναι το μοναδικό μέρος που το Βυζάντιο αναπνέει ακόμα. Μετά την επίσκεψή μας στο Γεράκι ξέρουμε ότι ο Μυστράς είναι το μοναδικό μέρος που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αναπνέει ακόμα. Γιατί το Βυζάντιο συνεχίζει να αναπνέει και στο Γεράκι.
Κάμποσα μέρη στην Ελλάδα έχουν χαρακτηριστεί ως μικρός Μυστράς ή Μυστράς του Αιγαίου, όπως ο Ανάβατος στη Χίο, η Παλαιόχωρα στην Αίγινα ή η Παλιόχωρα στα Κύθηρα. Ευτυχώς όχι το Γεράκι, γιατί πραγματικά ο χαρακτηρισμός θα το αδικούσε. Αρχικά να ξεκαθαρίσουμε ότι ο Μυστράς είναι ένας και μοναδικός για χίλιους τουλάχιστον λόγους. Όμως και το Γεράκι δεν υστερεί σε σπουδαιότητα. Στέκεται σίγουρα μακριά από τη λάμψη και τη μεγαλοπρέπεια του Μυστρά, αλλά έχει τους δικούς του λόγους να χαρακτηριστεί, τουλάχιστον, αυτόφωτο.



Μερική άποψη των τειχών του κάστρου από τα νότια.
Partial view of the castle's defensive ring from the south.

Γιατί όμως αυτή η σύγκριση;
Τόσο ο Μυστράς όσο και το Γεράκι ιδρύθηκαν από τους Φράγκους μετά την πρώτη πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 κατά την 4η σταυροφορία, δηλαδή το πρώτο μισό του 13ου αιώνα. Αμφότερα πέρασαν στα χέρια των βυζαντινών μετά τη μάχη της Πελαγονίας το Σεπτέμβριο του 1259 όταν συνελήφθησαν οι Φράγκοι άρχοντες και τα κάστρα αποτέλεσαν αντάλλαγμα για την απελευθέρωσή τους (συμμαχίες με τους Έλληνες ήθελαν και αυτοί, στην προκειμένη περίπτωση το Δεσποτάτο της Ηπείρου), συντελώντας ουσιαστικά στην αναγέννηση του Βυζαντίου στον Μοριά. Όμως ο Μυστράς συνέχισε τον βίο του ως το 1951, ενώ το Γεράκι εγκαταλείφθηκε νωρίς διατηρώντας σχεδόν αυτούσια την βυζαντινή του ταυτότητα. Ακριβώς εδώ λοιπόν βρίσκεται η αξία του μεσαιωνικού αυτού οικισμού, ο οποίος κατάφερε να φθάσει ως τις ημέρες μας σε ερειπιώδη κατάσταση μεν, αλλά διατηρώντας έναν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό αυθεντικών στοιχείων, παρέχοντας έτσι πολλές πληροφορίες για την οικιστική οργάνωση και αρχιτεκτονική της υστεροβυζαντινής περιόδου.
Ένας άλλος λόγος που δεν θα αποφύγουμε την εν λόγω σύγκριση είναι η ομοιότητα της ανάπτυξης των δύο πολισμάτων, σίγουρα όχι σε μέγεθος βέβαια, όπως επίσης και το γεγονός ότι βρίσκονται σε κοντινή απόσταση, στα σημερινά όρια του νομού Λακωνίας.


Η πύλη του κάστρου στην κορυφή του λόφου.
The gate of the castle on the summit of the hill.


Σωζόμενο τμήμα των βόρειων τειχών. Διακρίνονται οι βυζαντινές 
προσθήκες του περίδρομου πάνω σε τυφλά αψιδώματα.
Preserved part of the northern wall. The allure, 
running on blind arches, Byzantine addition, is discerned.


Άποψη των ανατολικών τειχών από το εσωτερικό του κάστρου.
View of the castle's eastern wall from inside the ring.

Το Γεράκι θα το συναντήσουμε στους νότιους πρόποδες του Πάρνωνα, στο μέσο της απόστασης μεταξύ Μυστρά και Μονεμβασίας. Άλλωστε η Μονεμβασία αποτελούσε το επίνειο του Μυστρά σε σχέση με την Κωνσταντινούπολη.  Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που επιλέχθηκε αυτό το σημείο ώστε το κάστρο να ελέγχει τον εν λόγω δρόμο μεταξύ των δύο σπουδαίων μεσαιωνικών οικισμών, αλλά και την εύφορη πεδιάδα του Έλους. Μάλιστα θεωρείται ότι η συγκεκριμένη θέση συνέβαλλε τα μέγιστα στην ανάπτυξη του οικισμού.
Η ακριβής χρονολογία κτίσης του κάστρου δεν είναι γνωστή, αλλά φαίνεται ότι χτίστηκε γύρω στο 1250 και πιθανώς ο κτήτορας να μην ήταν ο Guy de Nivelet, πρώτος Βαρώνος της περιοχής μετά την Φραγκική κατάκτηση, αλλά ο γιος του, Jean. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με πηγές δεν γνωρίζουμε το ακριβές όνομα της οικογένειας στα Γαλλικά. Στην Ελληνική παράδοση έχει μείνει το όνομα Νιβελέ, το οποίο πιθανώς να είναι και ελαφρώς εξελληνισμένο.
Στα μεσοβυζαντινά χρόνια υπήρχε οικισμός στον κάμπο, οποίος το πιθανότερο εγκαταλείφθηκε μετά την κτίση του κάστρου, η οποία βέβαια συντέλεσε στην ανάπτυξη νεότερου τόσο εντός των τειχών όσο και στην πλαγιά κάτω από αυτό. Αμφότεροι φαίνεται να ερημώθηκαν μεταξύ του 15ου αιώνα και 1700 το αργότερο και το Γεράκι να μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση, στον απέναντι λόφο, διατηρώντας το ίδιο όνομα. Έτσι σήμερα ο λόφος του κάστρου είναι γνωστός και ως Παλιογέρακο.


Ο μεσαιωνικός οικισμός όπως φαίνεται από το κάστρο. Στο βάθος η πεδιάδα.
The medieval settlement, view from the castle. 


Κτήριο Ε, μία από τις σωζόμενες κατοικές μέσα στο κάστρο. Η περίοδος χρήσης του 
τοποθετείται μεταξύ του 14ου αιώνα και του β΄ μισού του 15ου αιώνα.
Building E, one of the preserved residences within the castle. The period of its use is dated 
between the 14th Century and the second half of the 15th Century.

Ο μεσαιωνικός οικισμός του Γερακίου καταλαμβάνει δύο γειτονικές κορυφές λόφων που στέκονται σε απόσταση 700 περίπου μέτρων. Στη βόρεια κορυφή σήμερα θα συναντήσουμε το κάστρο και στη δυτική πλαγιά του λόφου ότι διασώζεται από τον βυζαντινό οικισμό. Σημαντικά για την έρευνα υπολείμματα κατοικιών διασώζονται επίσης μέσα στον περίβολο του κάστρου, καθώς και ένας ναός, αποτελώντας προφανώς το παλαιότερο τμήμα που κατοικήθηκε. Στη νότια κορυφή σώζονται επίσης ερείπια κατοικιών και ναοί, γνωστοί σήμερα ως πέρα εκκλησιές. Οι οικιστικές αυτές συγκεντρώσεις προφανώς συνδέονταν στενά, αποτελώντας ξεχωριστούς πυρήνες του ίδιου πολίσματος.


Το καλντερίμι που ανοίχτηκε το 1971 και σήμερα διασχίζει τον οικισμό οδηγώντας στην πύλη του κάστρου πιθανώς ταυτίζεται με έναν από τους μεσαιωνικούς δρόμους.
The cobbled street that today leads to the gate of the castle, crossing the lower town, 
maybe coinsides with one of the original streets of the settlement.

Το οδικό δίκτυο δεν σώζεται και οι ερευνητές μόνο υποθέσεις μπορούν να κάνουν, κυρίως από τις αποτμήσεις των γωνιών των κτηρίων. Το πιθανότερο είναι ο κύριος δρόμος να ξεκινούσε από το πλάτωμα εμπρός από τον οικισμό, να περνούσε στο νότιο όριο της οικιστικής συγκέντρωση φτάνοντας ως το νότιο τείχος του κάστρου και μετά γυρνώντας προς το βορά και περνώντας στη ρίζα του τείχους να έδινε πρόσβαση στην πύλη του κάστρου. Λίγο πριν φθάσει στα τείχη ο δρόμος διακλαδιζόταν (στη θέση του κτηρίου 32) και οδηγούσε δεξιά (νότια) προς τις πέρα εκκλησιές, στη νότια κορυφή. Ο δρόμος αυτός είναι ορατός και σε χρήση σήμερα για τον επισκέπτη ως μονοπάτι, κατά τη γνώμη μας ο καλύτερος τρόπος να ανέβει κανείς στο κάστρο σήμερα, ώστε να επισκεφθεί την οικισμό κατεβαίνοντας.
Πιθανώς ένας ακόμα δρόμος, προφανώς ανηφορικός, ξεκινούσε επίσης από το πλάτωμα και έτρεχε στο βόρειο όριο της κύριας οικιστικής συγκέντρωσης κάτω από το κάστρο, ενώ ένας τρίτος με παρόμοια διεύθυνση διέσχιζε το κέντρο του οικισμού. Αυτός ο δρόμος είναι πιθανό να συμπίπτει με εκείνον που ανοίχθηκε το 1971 και σήμερα ως καλντερίμι εξυπηρετεί τον επισκέπτη. Αυτό που παραμένει άγνωστο είναι αν ο εν λόγω δρόμος οδηγούσε ως την πύλη του κάστρου όπως ο σημερινός ή σταματούσε κάπου μέσα στον οικισμό. Φυσικά το οικιστικό δίκτυο θα συμπληρωνόταν από μικρότερους δευτερεύοντες δρόμους που εξυπηρετούσαν την πρόσβαση σε οικίες, δύο ή τρείς ο καθένας, προφανώς οι περισσότεροι αδιέξοδοι, σε ένα λαβυρινθώδες δίκτυο, κατά τον μεσαιωνικό τύπο. Ίχνη αυτών διακρίνονται λόγω διαμόρφωσης των βράχων και από υπολείμματα κτιστών σκαλοπατιών.


Δυτική πανοραμική άποψη του μεσαιωνικού οικισμού. Διακρίνεται στην κορυφή του λόφου το κάστρο και ο οικισμός που αναπτύχθηκε στη δυτική πλαγιά του λόφου, προφανώς κάποτε τειχισμένος. Ο δρόμος δεξιά που ξεκινάει από το πλάτωμα ήταν πιθανώς ο κύριος δρόμος που οδηγούσε στο κάστρο και στις πέρα εκκλησιές.
Western panoramic view of the medieval settlement. On the summit of the hill the castle is discerned, as well as the settlement that developed on the sloping of the hill, probably once walled. The street on the right, starting from the free space, was maybe the main road to the castle, also leading to the pera ecclessies site.
 
Το σημερινό πλάτωμα φαίνεται ότι αποτελούσε στοιχείο της αυθεντικής οικιστικής οργάνωσης, πιθανώς ως κάποιου είδους πλατεία. Η ύπαρξη δημόσιας στέρνας συνηγορεί στην άποψη αυτή. Λέγοντας βέβαια πλατεία δεν εννοούμε έναν χώρο με τη σημερινή έννοια, καθώς οι μεσαιωνικοί άρχοντες αντιπαθούσαν τους ανοιχτούς χώρους μέσα στους οικισμούς, στους οποίους θα μπορούσε το πλήθος να συγκεντρωθεί, ενώ βέβαια η ύπαρξή τους ήταν ενάντια σε κάθε τύπο αμυντικής οργάνωσης.

Συνοψίζοντας λοιπόν, στην κορυφή μέσα στον περίβολο του κάστρου είχαμε την άνω πόλη, στη δυτική πλαγιά του λόφου κάτω από το κάστρο την κάτω πόλη και στη νότια κορυφή τον τρίτο πυρήνα γνωστό σήμερα ως πέρα εκκλησιές.


Κτήριο 9 (κάτω πόλη). Πρόκειται για κατοικία σχήματος Γ που προέκυψε από διαδοχικές προσθήκες. Το αρχικό τμήμα χτίστηκε τον 14ο αιώνα και ολοκληρώθηκε το πρώτο μισό του 15ου αιώνα.
Building 9 (lower town). This is a L ground plan residence, that began in the 14th Century

Προσπαθώντας βέβαια να αναπαραστήσουμε την οικιστική δομή ενός μεσαιωνικού οικισμού δεν μπορούμε παρά να μιλήσουμε για οχύρωση. Σίγουρα το κάστρο αποτελούσε την ακρόπολη, το ισχυρότερο σημείο και το τελευταίο καταφύγιο των κατοίκων σε περίπτωση εισβολής. Ο οχυρός περίβολος περιτριγυρίζει το πλάτωμα της κορυφής του λόφου, φέροντας τετράγωνους πλευρικούς πύργους στη νότια πλευρά και έναν κυκλικό σε δειλή προβολή στη δυτική κοντά στην πύλη στο σημείο που βρισκόταν κινστέρνα. Βέβαια η περιγραφή αφορά ότι διακρίνεται σήμερα, αφού σε πολλά σημεία ο περίβολος έχει καταρρεύσει. Ακόμα διακρίνονται επάλξεις και περίδρομος στηριζόμενος σε τυφλά αψιδώματα, βυζαντινή προσθήκη. Για την πύλη σήμερα τουλάχιστον δεν διακρίνεται κάποια ιδιαίτερη οχυρωματική φροντίδα, η οποία εικάζουμε ότι δεν θα έλειπε από την αρχική μορφή του περιβόλου πριν τις λιθολογήσεις και τις καταρρεύσεις.


Κτήριο 9, η πυργοειδής δυτική όψη του. Στο βάθος ο ναός της Ζωοδόχου Πήγής.
Building 9, the tower-like western facade. In the background, the church of Zoodochos Pigi.
 
Βέβαια και ο οικισμός έξω από το κάστρο δεν θα μπορούσε να είναι ανοχύρωτος. Πράγματι έχουν βρεθεί ίχνη εξωτερικής οχύρωσης, ενώ ερευνητές που επισκέφθηκαν τον χώρο ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα μιλούν για την πιθανή ύπαρξη πύλης στη βόρεια πλευρά της κάτω πόλης.
Όμως οχυρωματική φροντίδα διακρίνεται και στην κτίση ορισμένων οικιών, όπως στο κτηριακό συγκρότημα 3-4-5-6, γνωστό και ως συγκρότημα Nivelet (πιθανώς το παλαιότερο σωζόμενο) και στο κτήριο 9, με πυργοειδής όψεις με απουσία ανοιγμάτων στα κατώτερα προς τα κατάντη, στοιχείο που φαίνεται να χαρακτηρίζει και άλλα κτήρια στο Γεράκι. Επιπροσθέτως στο συγκρότημα Nivelet πρέπει να επισημανθεί η θέση που καταλαμβάνει κάτω από το κάστρο, καθώς και το ότι είναι θεμελιωμένο σε απότομους βράχους που καθιστούν την πρόσβαση σε αυτό προβληματική και ελεγχόμενη. Φυσικά το πιθανότερο είναι να μην ανήκε ποτέ στον άρχοντα, του οποίου η οικία θα βρισκόταν μέσα στο κάστρο ή κοντά στην πύλη ή κοντά στο νότιο τείχος. Επίσης οι περισσότερες εξώθυρες εμφανίζονται προφυλαγμένες στη συμβολή του Γ της κάτοψης ή στην πίσω όψη. Όλες οι θύρες ασφάλιζαν με αμπάρα εσωτερικά. Το κτήριο 13 στην νοτιοδυτική πλευρά της κάτω πόλης έφερε προστιθέμενο πύργο, ενώ διέθετε τουλάχιστον μία πολεμίστρα. Πολεμίστρα θα βρούμε και στο κτήριο 32 στη διακλάδωση του κύριου δρόμου που οδηγούσε στο κάστρο προς τις πέρα εκκλησιές. Βέβαια το πιθανότερο είναι το εν λόγω κτήριο λόγω θέσης να είχε τη χρήση φυλακίου. Προστιθέμενο πύργο έφερε και το κτήριο 19, πίσω από το ναό της Αγίας Παρασκευής. Αξιοσημείωτη πυργοειδή όψη εμφανίζει επίσης το κτήριο 2, αν το δυτικό του τμήμα δεν ήταν ένας ακόμα προστιθέμενος σε οικία πύργος, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε το στοιχείο του ξύλινου εξώστη που εικάζεται ότι εξείχε από το τμήμα αυτό. Επίσης πιθανώς και το κτήριο Ε στο κάστρο να έφερε πύργο με κινστέρνα στη βάση του.
 

Κτηριακό συγκρότημα 3-4-5-6 (στο μέσο της εικόνας), γνωστό και ως οικία Nivelet.
Προέκυψε και αυτό από διαδοχικές κατασκευές που τοποθετούνται από το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα ως τον 15ο αιώνα. Το συγκρότημα ήταν σε χρήση ως το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα.
Building complex 3-4-5-6 (middle of the photo), known as Nivelet residence. It also arose from successive constructions, placed from the second part of the 13th Century to the 15th Century. The complex was in use until the second part of the 15th Century. 

Έτσι λοιπόν στο Γεράκι βρίσκουμε την τυπική μεσαιωνική οικιστική διάταξη με το κάστρο στην κορυφή του λόφου το οποίο περικλείει την άνω πόλη, την κάτω πόλη στην ποδιά του κάστρου επίσης τειχισμένη, ενώ δεν λείπει η ατομική οχυρωματική φροντίδα στις κατοικίες. Η ανάπτυξη πιθανώς να μην έγινε τελείως δυναμικά, αλλά βάσει ενός γενικού σχεδίου, ώστε να συνέβαλε στην γενική αμυντική του οικισμού, στον τύπο της συλλογικής οργάνωσης. Άλλωστε ο λαβυρινθώδης ιστός θα μπορούσε να είναι τόσο δείγμα αμυντικής φροντίδας, όσο όμως και απλής δυναμικής ανάπτυξης. Φυσικά για ασφαλή συμπεράσματα χρειάζεται περαιτέρω και διαφορετικού τύπου έρευνα.
Τα τείχη του κάστρου δείχνουν να λειτουργούσαν ανεξάρτητα και αν και διακρίνονται κατοικίες να εφάπτονται σε αυτά, δεν φαίνεται αυτές να είχαν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση του οχυρού δακτυλίου κατά τον τύπο της συλλογικής οργάνωσης. Δυστυχώς είναι μάλλον αδύνατο να έχουμε ασφαλές συμπέρασμα για τον οχυρό δακτύλιο της κάτω πόλης, αλλά το πιθανότερο είναι να συνέβαινε ότι και στο κάστρο. Το Γεράκι άλλωστε δείχνει να ακολουθεί τον τύπο των φεουδαρχικών ορεινών κάστρων του 13ου αιώνα που έχτισαν οι Φράγκοι μετά το 1204. Βέβαια σχετικά με τον ρόλο των κατοικιών στην άμυνα, είναι πολύ πιθανό αυτός να εντοπίζεται τελικά, όπως ήδη αναφέρθηκε, μόνο στην διάταξή τους μέσα στον πολεοδομικό ιστό, ειδικά στην κάτω πόλη όπου κατά τη γνώμη μας είναι σχεδόν εμφανές.
 

Κτήριο 8, πίσω από το συγκρότημα Nivelet. Η κατασκευή του 
χρονολογείται στο τέλος του 13ου αιώνα με 14ο αιώνα.
Building 8, sited behind Nivelet complex. Its construction 
can be placed around the end of the 13th Century to the 14th Century.


Κτήριο 8, άποψη του εσωτερικού του μέσα από την μερικώς αποκατεστημένη θύρα του. 
Building 8, view of the internal space through its partially restored door.

Γενικότερα, τα κτήρια είναι μικρών διαστάσεων, θεμελιωμένα κάθετα στο πρανές του εδάφους ή παράλληλα σε αυτό και φαίνεται αρχικά να αποτελούσαν κατασκευές ορθογωνικής κάτοψης. Οι κατόψεις Γ ή άλλες ακανόνιστες που παρατηρούνται προέκυψαν από μεταγενέστερες προσθήκες. Οι στέγες ήταν μονόρριχτες ή δίρριχτες. Οι σωζόμενες (ερειπωμένες) κατοικίες χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα ως και τον 15ο αιώνα, με χρήσεις ως το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα.
Πρόκειται για πιο επαρχιακές κατασκευές, μακριά από το να χαρακτηριστούν αρχοντικά και σίγουρα μικρότερες από τα κτήρια του Μυστρά, ενώ ξεκάθαρα υπολείπονται στην αμυντική φροντίδα αλλά και στα περισσότερα επί μέρους στοιχεία.
Αυτό που όμως τελικά κάνει εντύπωση είναι το γεγονός ότι όποιος έχει ταξιδέψει στους ορεινούς οικισμούς της Πελοποννήσου θα διαπιστώσει πολλά κοινά στοιχεία με πολλούς από αυτούς τους οικισμούς και ιδιαίτερα με ορισμένους που έχουν εγκαταλειφθεί παραμένοντας σε αυθεντική κατάσταση, ακριβώς σαν το Γεράκι. Αυτά αφορούν τα επί μέρους στοιχεία των κτηρίων, όπως τις μακρόστενες κατόψεις (μακρυνάρια) και εκείνες σε σχήμα Γ που συνήθως προέκυψαν με προσθήκες, την σχετική απουσία ανοιγμάτων στα κατώτερα και τον τρόπο θεμελίωσης στο πρανές, αλλά και τη γενικότερη διάταξη που αναπτύσσονται οι πελοποννησιακοί οικισμοί σε αυτό. Τέλος ένα μικρό σχόλιο για τις μικρές διαστάσεις των κατοικιών στο Γεράκι, σε μία Πελοπόννησο που ως και τις αρχές του 20ου αιώνα οι κάτοικοι έλεγαν σπίτι όσο χωρείς και χωράφι όσο μπορείς.
 

Κτήριο 16 (κάτω πόλη), ΒΔ άποψη. Ένα ακόμα κτήριο κάτοψης Γ που προέκυψε από την διαδικασία των διαδοχικών προσθηκών. Στην βορειοδυτική του γωνία εμφανίζει κινστέρνα για την συλλογή των ομβρίων υδάτων μέσω ενός σωζόμενου ολοκληρωμένου συστήματος αγωγών. Το κτήριο κατασκευάστηκε μεταξύ του 14ου αιώνα και του πρώτου μισού του 15ου αιώνα.
Building 16 (lower town), northwestern view. This is one more L ground plan residence, consisted of successive additions. On the northwest corner of the building a cistern can be found for the collection of the rain water through a preserved pipe system, incorporated into the masonry.

Στο Γεράκι όμως σώζεται και σημαντικός αριθμός ναών και μάλιστα σε σαφώς καλύτερη κατάσταση από τις κατοικίες. Φυσικά λόγω του τοιχογραφικού διακόσμου στους ναούς έχουν γίνει πιο εκτεταμένες επεμβάσεις στερέωσης και στέγασης. Εμφανίζονται μικρών διαστάσεων, ανάλογων εκείνων των κατοικιών, ενώ ακολουθούν διάφορους ρυθμούς. Πάντως οι καμαροσκέπαστες κατασκευές κυριαρχούν. Εσωτερικά ήταν κατάγραφες. Οι τοιχογραφίες σώζονται τμηματικά και όχι πάντα σε καλή κατάσταση, ενώ έχουν γίνει προσπάθειες αποκατάστασης. Αρκετοί φέρουν επιρροές από τη δυτική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, όπως οξύκορφα γοτθικά τόξα στα θυρώματα, αλλά και γοτθικά στοιχεία διακόσμησης. Οι σωζόμενοι ναοί χρονολογικά τοποθετούνται από τον όψιμο 13ο αιώνα ως τον 15ο αιώνα. Βέβαια η πρώιμη φάση του Αγίου Γεωργίου στο κάστρο χρονολογείται στη μεσοβυζαντινή εποχή.
 

Κτήριο 2 (κάτω πόλη), πυργοειδής δυτική όψη και εξώθυρες προστευμένες 
στο εσωτερικό του Γ της κάτοψης, 13ος - 15ος αιώνας.
Building 2 (lower town), the western facade is rising in tower-like form and the doors are placed in the internal space of the L's ground plan for additional protection, 13th-15th Century.

Όμως εκτός από όλα τα παραπάνω υπάρχει ένας ακόμα λόγος να επισκεφθεί κάποιος το Γεράκι. Πρόκειται για έναν θαυμάσιο αρχαιολογικό χώρο, ιδιαίτερα περιποιημένο που σέβεται στο έπακρο τον επισκέπτη. Το κάστρο και τα κτήρια έχουν αποκατασταθεί ως εκεί που πρέπει ώστε να μην χάσουν την αυθεντικότητά τους, υπάρχουν πινακίδες δίπλα σε κάθε κτήριο που δίνουν τις πληροφορίες που χρειάζεται ο επισκέπτης ώστε να μπορεί εύκολα να κατανοήσει τα μνημεία και τι γενικά βλέπει, τα χόρτα είναι όλα κομμένα, τα μονοπάτια ευδιάκριτα, ενώ ακόμα και το κτήριο υποδοχής βρίσκεται σε άριστη κατάσταση. Μάλιστα υπάρχει η δυνατότητα πριν την επίσκεψη στον κυρίως χώρο για την παρακολούθηση ενός σύντομου βίντεο για το Γεράκι που αποτελεί μία θαυμάσια εισαγωγή πριν την εμπειρία του να περιδιαβαίνει κανείς έναν αυθεντικό βυζαντινό οικισμό. Το μόνο αρνητικό κατά την γνώμη μας είναι ότι δεν υπάρχει εισιτήριο, καθώς όλοι μας εκτιμούμε περισσότερο (δυστυχώς) κάτι που πληρώνουμε.

Επειδή όμως τα πράγματα αλλάζουν στη χώρα μας (συνήθως προς το κακό), σημειώνουμε ότι η επίσκεψή μας έγινε τον Ιούλιο του 2022.


Ναός Αγίου Γεωργίου (άνω πόλη) δυτική άποψη. Πρόκειται για τρίκλιτη θολωτή βασιλική αποτέλεσμα δύο οικοδομικών φάσεων. Η αρχική χρονολογείται στην μεσοβυζαντινή εποχή, ενώ η δεύτερη στον 14ο-15ο αιώνα. Τα οξύκορφα τόξα στις θύρες αποτελούν δυτικές επιρροές από τη γοτθική αρχιτεκτονική.
Church of Saint George (upper town), west view. This is a three-aisled barrel-vaulted basilica. The monument is the final result of two building phases. The first one is dated in the high-Byzantine period, while the second in the 14th-15th Century. The pointed arches are influenced by Western Europe and the Gothic architectural style.


Ναός Αγίου Γεωργίου (άνω πόλη), νοτιοανατολική άποψη.
Church of Saint George (upper town), southeast view. 

A few days before we started writing this article, we believed that Mystras was the only one place that Byzantium still breaths. After our visit in Geraki we know that Mystras is the only one place that the Byzantine Empire still breaths. Because, Byzantium keeps breathing also in Geraki.
There are some places in Greece that have been characterized as little Mystras or Mystras of the Aegean Sea, as Anavatos on Chios island, Palaiochora in Aegina island, and Paleochora in Cythera island. This never happened with Geraki, and rightly so, because this characterization would be unfair. We have to say that Mystras is a really unique place for one thousand reasons, at least. Nevertheless, Geraki is also very important. It is standing far from the shine and the majesty of Mystras, but it has their own reasons to be characterized as… self-illuminated.


Ναός Αγίας Παρασκευής (κάτω πόλη), όψιμος 13ος αιώνας. Είναι ναός 
σταυρειδής εγγεγραμμένος με καλές αναλογίες και κεραμοπλαστικό διάκοσμο. 
Church of Saint Paraskevi (lower town). This is a well-proportioned, 
cross in square church with brick ornament.


Ναός Αγίας Παρασκευής, το θύρωμα της νότιας πύλης με την κεραμοπλαστική του διακόσμηση.
Church of Agia Paraskevi, the brick ornament of the south door is discerned.

But why we insist to this comparison?
Mystras and Geraki were established by the Franks after the first fall of Constantinople in 1204 during the 4th crusade, so in the first part of the 13th Century. Both passed into the hands of the Byzantines after the battle of Pelagonia in September of 1259. The Frank lords were captured by the Byzantines and the castles were the price to get them free. These castles were one of the main causes for the restore of Byzantium in the Peloponnese. Certainly, Mystras survived until 1951, while Geraki was abandoned in early times, preserving its Byzantine identity. Actually this is the main value of this medieval settlement, which managed to reach up our days, ruined, but preserving a large number of authentic elements, providing too much info about the arrangement of the settlements and the late Byzantine architecture.
One more reason that we cannot avoid the comparison is the similarity of the development of both places, certainly we are talking about different dimensions, as well as because they are located close to each other, in Lakonia prefecture in the Peloponnese.
Geraki can be found at the south foot of Parnonas Mt, in the middle of the route Mystras - Monemvasia. However, this was the main reason that this position was chosen, so as the castle control the rout, but also because of the existence of the fertile Elos plain. It is considered that the position contributed the most to the prosperity of the settlement.
The accurate date that the castle began is not known, but as it seems it was built around 1250 and possibly by Jean de Nivelet, the son of Guy, and not by Guy de Nivelet, the first Baron of the area after the Frankish occupation. Must be noticed that we do not know the accurate name of the family in French. The family name Nivelet (read in French) comes from the Greek tradition, maybe Hellenized.
In the high Byzantine period there was a settlement in the plain, which the most likely was abandoned after the castle was built. Certainly, the following years the castle was the cause for the development of the new settlement within the defensive ring and on the sloping of the hill. As it seems both sites were abandoned between the 15th Century and 1700 at the latest. Geraki moved to the today site, on the opposite hill, keeping the same place name. So, today what remains from the medieval settlement is known as Paliogerako (=old Geraki).


Ζωοδόχος Πηγή, όψιμος 13ος αιώνας. Ναός μονόχωρος, δρομικός, καμαροσκέπαστος, θεωρείται ότι ήταν καθολικό μονής.
Church of Zoodochos Pigi, end of the 13th Century. Τhis barrel-vaulted single-nave construction was the main church of a monastery.


Ναός Ζωοδόχου Πηγής, το οξύκορφο θύρωμα της δυτικής πύλης, ξεκάθαρη γοτθική επιρροή. Παρόμοιες κατασκευές συναντάμε και στην νότια όψη του μνημείου.
Church of Zoodochos Pigi, the western door. The pointed arches that can be found on the head of the openings are influences of the Gothic architecture.

The medieval settlement of Geraki occupies two neighboring summits, standing in a distance of almost 700 m. On the northern summit the castle can be found and on the western sloping of this hill what still survives from the Byzantine settlement is laying. Also important remains of residences are preserved within the walls of the castle, as well as a church. This must be the oldest habitation site. On the southern summit some remains of residences and some churches can also be found, today known as pera ecclessies (far churches). These three cores were probably closely joint.
The street pattern is not preserved and the researchers can only suppose about it, taking into account the formation of the building corners. When they are formed as niches a street was running next to them. The most likely, the main street started from the free space in front of the settlement, running on the southern limit of the settlement, reaching up to the southern side of the castle, and turning to the north under the walls it was leading to the castle gate. A few meters before the walls (the site of building 32) this street shaped a fork to the south, also leading to the pera ecclessies site, on the southern summit. This street is visible as a path, and can be used by the visitors. In our opinion, this is the best way to take to the castle, so as to visit the settlement on the sloping by going down.
Maybe one more street, also starting from the free space, was running on the northern limit of the settlement, while a third one crossed the center of it. It is very possible this street coincides to the street that was constructed in 1971 and today is the main street of the archaeological site to visit the building remains. What we do not know is if this street was running until the gate of the castle as today does. Certainly, the town tissue was completed with secondary streets. Most of them would be dead-ends, following the medieval type street pattern. Footprints from such streets can be discerned because of carvings on the rocks and remains of stairs.






Ναός Ζωοδόχου Πηγής (13ος αιώνας), τοιχογραφίες από το εσωτερικό του ναού. Το μπλε χρώμα που εμφανίζεται στην τοιχογραφία της κόγχης του ιερού (τελευταία εικόνα) θεωρείται σπάνιο και λέγεται ότι η αξία του ήταν ίση με εκείνη του χρυσού. Επίσης θεωρείται ξεχωριστή η απεικόνιση της Παναγίας με τον Χριστό εμπρός από ένα παλάτι.
Church of Zoodochos Pigi (13th Century), paintings from the internal space of the monument. The blue color on the apse of the sanctuary (last photo) is considered very rare, as they said the value of it was equal to the value of gold. Aslo special is the depicting of Vergin Lady and Jesus in front of a palace.

As it seems the today free space in front of the settlement was part of the authentic arrangement, maybe a kind of square. The existence of a public cistern on this site argues it. Certainly, talking about a square, the use would be different than today, as the medieval lords hated the free spaces within the settlements, because the inhabitants could organize protests there, while at the same time their existence was against any defensive care and arrangement.

Summarizing, the medieval settlement consisted of three cores, the upper town within the walls of the castle, the lower town on the western sloping under the shadow of the castle, and the pera ecclessies on the southern hill.

Trying to represent the arrangement of a medieval settlement, we have to talk about defense. Certainly the castle was the citadel, the strongest point and the last shelter for the inhabitants in case of invasion. The defensive ring surrounded the plateau on the top of the hill, with flanking towers on the south side and a semi-round one on the west side close to the gate. At this site a cistern could be found. The description of the walls is based on what is still preserved. Also battlements and an allure (wall walk) can be found, running upon a series of blind arches, a byzantine addition. Today we cannot discerned a special defensive care around the gate, even though we are sure that could be found before the ring collapse and people take the building material.
However, also the settlement outside the walls could not be defenseless. Elements of a defensive ring have been found, while some researchers that visited the place since already the end of the 19th Century talked about possible existence of gate on the north side of the lower town.


Ανώνυμος ναός, στον τύπο του μονόχωρου, δρομικού καμαροσκέπαστου, πιθανώς 14ος-αρχές 15ου αιώνα. Στέκεται στο νότιο όριο της κάτω πόλης. Άποψη από το εσωτερικό του.
Unnamed church on the south of lower town, maybe 14th Century-start of the 15th Century. It was built in barrel-vaulted single-nave style.
 
On the other hand, individual defensive care can also be found on the buildings, as on the building complex 3-4-5-6, known as Nivelet complex (maybe the oldest one surviving), and on the building 9, with tower-like façades and absence of openings on the lower parts. This element characterizes many residences in Geraki. Moreover about Nivelet complex, must be noticed the position that occupies under the wall of the castle and that it was founded on large rocks, which makes the access difficult and controlled. Even though the name, the most likely coming from the oral tradition, the complex never was owned by Nivelet. His residence would be within the castle, close to the gate or close to the south side of the walls. Many residences were standing in L ground plan and their main doors were placed in the internal space of the L for additional protection. All the doors were secured and reinforced with a bar behind. On the building 13, sited on the southwest side of the lower town, an added tower can be found, and at least one arrow-slit as well. Arrow-slit can also be found on the building 32, placed on the fork of the main street, which was leading to the castle and to the pera ecclessies site. Because of the position that it occupies, it is very possible it was a guard outpost. Added tower can also be found on the building 19, placed behind the church of Saint Paraskevi. Remarkable tower-like façade is also the one of the building 2, if it was not a real added tower. The building E, sited within the castle, maybe was one more residence with an added tower.
Consequently in Geraki the typical medieval arrangement is typical, where the castle was rising on the top of the hill surrounding the upper town, the lower town laying at the foot of the castle, also walled, while the individual defensive care of the residences is obvious. Perhaps the town-tissue was not dynamically developed, but it was based on an urban plan, so as to support the town’s defense. However the labyrinthine town-tissue could be element of both, defensive care or dynamic development. In order to take more accurate conclusion more research would be needed.
Even though residences of the upper town were built attached to the wall of the castle, it probably worked independently, and those residences had no role to the formation of the defensive ring, as happened in the collective defense system. Unfortunately, it is almost impossible to take a clear conclusion for the type of the lower town’s defensive ring, but the most likely the same happened. However, Geraki seems following the type of the mountainous castles of the 13th Century that Franks built after 1204. So, if we had participation of the residences in the defense of the town, it had to do only with the arrangement on the urban-tissue. In our opinion, this is obvious in the lower town.
The dimensions of the buildings were small, founded vertically or horizontally on the sloping, initially built in rectangular ground plans. The L ground plans arose from subsequent additions. The buildings were covered by pitched roofs or single-pitched roofs. The surviving (ruined) residences can be dated from the second part of the 13th Century to the 15th Century. Many of them were active until the second part of the 15th Century.
Comparing them with the residences in Mystras they can be characterized as provincial constructions, definitely they are not mansions, while they clearly fell behind in defensive care, as well as in the most of the individual elements.
 
In Geraki except for the residences, also a large number of churches are still preserved, clearly in better condition than the secular buildings. Because of the paintings and the frescoes, more extended restorations carried out. The churches were also built in small dimensions, following different styles, but most of them are barrel-vaulted. The internal spaces were almost fully covered by paintings. The wall-paintings are partially preserved and not always in a good condition, even though the maintenance attempts. Influences by the western European medieval architecture can be found on some of the churches, as the pointed-arches on the openings and gothic ornament as well. The preserved churches can be dated from the end of the 13th Century to the 15th Century. Nevertheless the first building phase of the church of Saint George in the castle is dated in the high Byzantine period. 


Μερική άποψη του μεσαιωνικού οικισμού στο Γεράκι, ΒΔ άποψη. Διακρίνονται το κτήριο 9 (αριστερά στο μέσο), ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής (δεξιά στο μέσο), το κτήριο 16 (κάτω δεξιά) και το κάστρο με τους εξέχοντες πύργους του στην κορυφή.
Partial view of the medieval settlement of Geraki, northwest view. The building 16 (low-right), the building 9 (middle-left), the Church of Zoodochos Pigi (middle-right) and the castle with its flanking towers (above) are discerned.
 
It is worth noting that the archaeological site is in perfect condition, and very friendly to the visitor. The paths are clear and the castle and the building remains have been restored as long as not to lose their authenticity. Next to each one of the buildings there are signs providing much info. The visitor before visiting the site has the chance to watch a video about Geraki, which is an amazing introduction to the experience of walking on a Byzantine settlement.

We visited the site in July of 2022.

Monday, April 4, 2022

Η Λαυρεωτική γη και το ακρωτήριο Σούνιο. Εκεί που το βαθύ γαλάζιο της Αττικής συνάντησε το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου - Laurium (Lavrion) land and Sounion cape. Where Attica’s deep blue meets Aegean Sea’s big blue

κείμενο - φωτογραφίες, text - images: Babis Pavlopoulos, iconstravel photography
γλώσσες, languages: Ελληνικά, English




Η Αττική γη αποτελεί ένα ανεξάντλητο απόθεμα μύθων και ιστοριών, αρχαίων και νεότερων που τη… διάλεξαν για να γεννηθούν ή να συμβούν. Βέβαια πως θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά όταν η γη αυτή κατοικείται τουλάχιστον 4000 με 3000 περίπου χρόνια π.Χ. Περιηγούμενος κανείς αυτά τα χώματα, μάλλον αυτά τα βράχια, έστω και τσιμεντωμένα στις μέρες μας, ψίθυροι ιστορίας τον συνοδεύουν που κάποιες φορές τα όριά τους πορεύονται χέρι-χέρι με τον μύθο. Δεν είναι δύσκολο να τους ακούσεις, απλά χρειάζεται να τους αφιερώσεις χρόνο.
Η Λαυρεωτική γη καταλαμβάνει το νότιο τμήμα της Ανατολικής Αττικής. Στο νοτιότερο σημείο αυτής βρίσκεται το ακρωτήριο Σούνιο. Το σύνορο μεταξύ του Σαρωνικού κόλπου και του Αιγαίου πελάγους, το σημείο, όπου το βαθύ γαλάζιο της Αττικής συναντά το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου. Στη γη αυτή λοιπόν θα προσπαθήσουμε να περιηγηθούμε, έστω και επί τροχάδην, αφού το αντίθετο δεν θα το επέτρεπε η φύση ενός ταξιδιωτικού άρθρου. Ενδιάμεσες στάσεις και τα σημεία αναφοράς της περιήγησης θα είναι η χαμένη βιομηχανική επανάσταση στην Ελλάδα και οι ρίζες της στο αρχαίο μας παρελθόν, αλλά και ένας παγκοσμίως φημισμένος αρχαίος ναός, ένας ιδιαίτερος παραδοσιακός οικισμός, νεογοτθικοί ναοί, το υπέδαφος και οι αρχαίες σκουριές του, ένα γεωλογικό… Χάος, ένας Εθνικός Δρυμός και ένα… κοινοβούλιο του 6ου αιώνα π.Χ.!


Σούνιο, ναός Ποσειδώνα, νοτιοδυτική άποψη
Sounion, temple of Poseidon, southwestern view

Από την Αθήνα υπάρχουν δύο διαδρομές που οδηγούν το Σούνιο. Η μία είναι ελαφρώς γρηγορότερη, μέσω Αττικής Οδού, Κερατέας, Λαυρίου και η δεύτερη μέσω Αθηναϊκής Ριβιέρας, όπως γελοιοδέστατα ονόμασαν κάποιοι τα τελευταία χρόνια το παραλιακό μέτωπο του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας και την αττική ακτογραμμή ακόμα νοτιότερα. Παρά το γελοίο όνομα, διαλέξτε τη δεύτερη, με λίγα λόγια πάρτε την παραλιακή και για να πάτε και για να γυρίσετε. Πηγαίνοντας, η θέα στην ανοιχτή θάλασσα με τον ήλιο να χρυσίζει την επιφάνειά της θα σας αποζημιώσει για τις στροφές, μάρμαρο την αποκάλεσε ο ποιητής, αλλά και μουντή να είναι η μέρα, ο ουρανός και τα σύννεφα του νότου, πάλι θα σας αποζημιώσουν. Επιστρέφοντας δε, τα χρώματα του αττικού ουρανού την ώρα που ο ήλιος μας αφήνει, θα σας κάνουν να εύχεστε να σταματήσει ο χρόνος!
Πιθανώς κανένας άλλος αρχαίος ναός να μην χτίστηκε ποτέ σε ωραιότερο σημείο από ότι ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο. Η ιστορία του τόπου πηγαίνει πολλούς αιώνες πίσω, ακουμπώντας φυσικά τον μύθο. Τον μύθο του παππού Αιγαία, του Θησέα και του Μινώταυρου. Ο μυθικός βασιλιάς Αιγαίας εδώ διάλεξε να βάλει τέλος στη ζωή του πέφτοντας στα βράχια που έσκαγαν τα αιώνια κύματα και οι Αθηναίοι να τον ανακηρύξουν γιό του Ποσειδώνα και να δώσουν το όνομά του στο πέλαγο που απλωνόταν ένα γύρω, το Αιγαίο Πέλαγος. Ο μύθος λίγο πολύ γνωστός. Η Αθήνα ήταν φόρου υποτελής στον βασιλιά Μίνωα της Κρήτης και είχε την υποχρέωση να στέλνει κάθε χρόνο επτά κορίτσια και επτά αγόρια, τα οποία γίνονταν τροφή για τον Μινώταυρο, ένα τέρας μισό άνθρωπος και μισό ταύρος, που κατοικούσε στον Λαβύρινθο. Ο Αιγαίας έστειλε τον γιό του Θησέα να σκοτώσει τον Μινώταυρο, πράγμα που έκανε με τη βοήθεια του μίτου της Αριάδνης για να μην χαθεί στον Λαβύρινθο, απαλλάσσοντας την Αθήνα από τον φόρο αίματος. Όμως ο πατέρας του, του είχε ζητήσει αν τα κατάφερνε να αλλάξει το χρώμα των μαύρων πανιών τα οποία είχαν την υποχρέωση τα αθηναϊκά καράβια να φέρουν λόγω της υποτέλειας, σε άσπρα, αλλά ο Θησέας το ξέχασε. Από τότε δεν ακούγαμε τους γονείς μας. Ο Αιγαίας περίμενε τον γυρισμό της αποστολής στο Σούνιο, το οποίο είναι το νοτιότερο σημείο της Αττικής και το πρώτο που αντικρύζει κανείς καθώς πλέει από την Κρήτη προς την Αθήνα. Όταν είδε τα μαύρα πανιά πίστεψε ότι η αποστολή απέτυχε και αποφάσισε να αυτοκτονήσει.


Πιθανώς κανένας αρχαίος ναός να μην χτίστηκε σε τόσο όμορφο σήμείο
Maybe, no other ancient temple was ever built in such a beautiful site



Ανεξαρτήτως καιρού, τα χρώματα στον ουρανό του Σουνίου είναι πάντα υπέροχα
Sunny or cloudy day, the colours around Poseidon temple are always amazing

Την πρώτη ιστορική αναφορά για το Σούνιο την βρίσκουμε στον Όμηρο, σύμφωνα όμως με την αρχαιολογική έρευνα φαίνεται ότι έχει κατοικηθεί ήδη από την περίοδο 2800-2000 π.Χ.
Τον 5ο αιώνα π.Χ. αναφέρεται ως ένα από τα 5 ισχυρότερα φρούρια γύρω από την Αθήνα, ελέγχοντας ουσιαστικά το θαλάσσιο πέρασμα προς τον Πειραιά. Φαίνεται επίσης ότι ήταν το διοικητικό, θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής. 
Το ιερό παρακμάζει κατά το τέλος της Ελληνιστικής εποχής και φαίνεται ότι κατά του Ρωμαϊκούς χρόνους είναι ήδη εγκαταλειμμένο.
Το μήκος της περιτείχισης ήταν περίπου 300 μέτρα, ενισχυμένο με προμαχώνα και ορθογωνικής διατομής πλευρικούς πύργους, στοιχεία ορατά ως σήμερα. Ο ναός του Ποσειδώνα που στέκεται στο ψηλότερο σημείο του χώρου, οι γνωστές σε όλους μας καβοκολώνες, χτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. πάνω στα θεμέλια παλαιότερου των τελών του 6ου αιώνα π.Χ. που καταστρα΄φηκε από τους Πέρσες. Το ίδιο κακριβώς συνέβη και με τον ναό της Αθηνάς Σουνιάδας, του οποίου η θεμελίωση διακρίνεται σε παρακείμενο λόφο. Ο ναός είναι δωρικού ρυθμού, κατασκευασμένος από τοπικό μάρμαρο και πιθανώς από τον ίδιο αρχιτέκτονα που έχτισε το ναό του Ηφαίστου στο Θησείο. Βόρεια του ναού σώζονται υπολείμματα από τη στοά, βοηθητικό κτίσμα του ιερού για την ξεκούραση των επισκεπτών, κατάλοιπα του οικισμού που πιστεύεται ότι ιδρύθηκε κατά τουςς Ελληνιστικούς χρόνους, καθώς και ίχνη λιμενικών εγκαταστάσεων, των νεώσοικων, στεγασμένων κτισμάτων κατάλληλων για την ανέλκυση των σκαφών.
Ανεβείτε στο λόφο, θαυμάστε ένα ακόμα αριστούργημα της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας, αναζητείστε στην ανατολική όψη του ναού πάνω σε μία τετράγωνη κολώνα την υπογραφή του λόρδου Βύρωνα (τέρμα ζουμ στην κάμερα) ανάμεσα σε δεκάδες άλλες, βγείτε στη νότια πλευρά, αφήστε το βλέμμα σας να χαθεί νοητά ως την Κρήτη όπως έκανε και ο παππούς Αιγαίας, ατενίστε ανατολικά το Αιγαίο Πέλαγος, τη Μακρόνησο, την Τζιά και την Κύθνο και δυτικά την αττική ακτογραμμή, κατηφορίστε προς τα υπολείμματα του οικισμού και ανεβείτε πάλι προς την έξοδο από το μονοπάτι. Αγριολούλουδα την άνοιξη, χελώνες και… νησιωτικές πέρδικες θα κάνουν ακόμα πιο όμορφη την βόλτα σας στην ιστορία και τη μυθολογία. Αν κουραστείτε υπάρχουν και παγκάκια, αλλά προσοχή, αν καθίσετε να απολαύσετε την καθηλωτική θέα να ξέρετε ότι δεν είναι εύκολο να σηκωθείτε πάλι. Αν πάλι βρεθείτε εκεί λίγο πριν δύσει ο ήλιος, μην φύγετε χωρίς να δείτε το ηλιοβασίλεμα. Ο χώρος παραμένει ανοιχτός ως εκείνη την ώρα.



Το ηλιοβασίλεμα από τον αρχαιολογικό χώρο του Σουνίου 
είναι από τα ομορφότερα στην Ελλάδα
The archaeological site of Sounion is one of the best sites 
to admire the sunset in Greece


Ναός Ποσειδώνα, στην τετράγωνη κολώνα άφησε την υπογραφή του ο Λόρδος Βύρωνας
Temple of Poseidon, on the pilaster in the middle, the sign of Lord Byron can be found



Νησιωτικές πέρδικες συντροφεύουν τον επισκέπτη του αρχαιολογικού χώρου στο Σούνιο
The archaeological site of Sounion is full of Chukars

Επόμενος σταθμός της περιήγησης είναι το Λαύριο, λέξη που προέρχεται από τη λαύρα που σημαίνει στενό πέρασμα, παραπέμποντας στην μεταλλευτική και κατά επέκταση στην βιομηχανική ιστορία του τόπου. Γνωστό ήδη από την αρχαιότητα, όταν η γη του έδινε μόλυβδο αλλά κυρίως ασήμι, προσφέροντας τα μέγιστα στον ερχομό του Χρυσού Αιώνα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και ολόκληρης της ανθρωπότητας.



Σε κάθε μας βήμα στην περιοχή του Λαυρίου η μεταλλευτική ιστορία είναι παρούσα
Remains of the once mining activity around Laurium (Lavrion), today industrial archaeology

Η εξορυκτική δραστηριότητα στην Λαυρεωτική γη είναι μία πραγματικά παλιά ιστορία, αφού φαίνεται να ξεκίνησε γύρω στο 3500 π.Χ. Εντατικοποιήθηκε με το τέλος των Περσικών πολέμων, για να κορυφωθεί στα μέσα του 5ου και τον 4ο αιώνα π.Χ. Μετά την κλασσική αρχαιότητα διακόπτεται κάθε σοβαρή μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα και ακολουθούν πολλοί αιώνες σιωπής, για να επανέλθει την δεκαετία του 1860 και να διαρκέσει ως το 1989. Βέβαια το ασήμι είχε στερέψει ήδη από την αρχαιότητα, έτσι το ενδιαφέρον είχε στραφεί προς άλλους θησαυρούς του υπεδάφους. Πρόκειται πάντως για μία από τις παλαιότερες βιομηχανικές περιοχές της Ευρώπης. Ειδικά τα πλυντήρια για τα μεταλλεύματα, θεωρούνται πολύ σημαντικά για την βιομηχανική αρχαιολογία καθώς ήταν σταθερές, χτιστές κατασκευές, με αποτέλεσμα να διατηρηθούν ως σήμερα, σε αντίθεση με άλλους λαούς που χρησιμοποιούσαν ξύλο, υλικό το οποίο βέβαια δεν άντεξε στον χρόνο.
Η σύγχρονη μεταλλευτική ιστορία του Λαυρίου ξεκινά την δεκαετία του 1860 όταν αποφασίζεται ότι είναι δυνατή η εκμετάλλευση των αρχαίων σκωρίων, αλλά και των επιφανειακών μεταλλευμάτων (εκβολάδων) που είχαν ξεμείνει από την αρχαιότητα. Αρχικά ιδρύεται μία ιταλογερμανική εταιρία για την εξόρυξη αργυρούχου μόλυβδου. Σύντομα όμως θα έρθει αντιμέτωπη με το ελληνικό δημόσιο καθώς προσπάθησε να ιδιοποιηθεί τα μεταλλεύματα, ενώ παράλληλα αξίωσε ιδιοκτησία στα εδάφη. Η ιστορία αυτή έμεινε γνωστή ως Λαυρεωτικό Ζήτημα. Λύθηκε το 1873 με την ίδρυση δύο εταιριών μίας Ελληνικής και μίας Ελληνογαλλικής η οποία μετά από 3 χρόνια άλλαξε όνομα. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε μεγάλο πλήγμα στην παραγωγή και το 1930 εκποιήθηκαν οι εγκαταστάσεις της Ελληνικής Εταιρίας. Η Γαλλική Εταιρία συνέχισε τις εργασίες με πολλές όμως αλλαγές και αναταράξεις ουσιαστικά ως το 1989. Το 1992 το Ελληνικό Δημόσιο αγόρασε τις εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρίας και ιδρύθηκε μέσω του ΕΜΠ το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου.


Λαύριο, πρώην εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρίας, 
από το 1992 Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο
Laurium (Lavrion), the ex plant of the French mining company,
since 1992 it houses the Technological & Cultural Centre

Οι εγκαταστάσεις σήμερα εντάσσονται στην κατηγορία της βιομηχανικής αρχαιολογίας, ενώ βέβαια η περιοχή συνεχίζει να αποτελεί ένα ανοιχτό ορυκτολογικό μουσείο. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι ποτέ δεν υπήρξε καμία μέριμνα για το περιβάλλον και ακόμα και σήμερα πολλοί τόνοι κατεργασμένου μεταλλεύματος βρίσκονται συσσωρευμένοι σε πολλά σημεία γύρω από την πόλη, μολύνοντας φυσικά το υπέδαφος με διάφορα βαρέα μέταλλα. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι σε ορισμένα σημεία απαγορεύεται η γεωργική δραστηριότητα. Φυσικά οι κοινωνικές προεκτάσεις ήταν επίσης σημαντικές, τόσο κατά την διάρκεια της ακμής, όσο βέβαια και όταν σταμάτησε κάθε δραστηριότητα.
Από το Σούνιο οδηγούμε βόρεια με μεγάλη προσοχή και χαμηλή ταχύτητα στον ιδιαίτερα στενό δρόμο που οδηγεί στο Λαύριο. Το παραλιακό μέτωπο της πόλης είναι μάλλον συμπαθητικό με αρκετά μαγαζιά για καφέ και φαγητό. Ενδιαφέρον όμως είναι και το κέντρο του οικισμού με όλο το γύρω παλαιό τμήμα με κάποια νεοκλασικού και εκλεκτικιστικού, αλλά και παραδοσιακού ρυθμού κατοικίες να σώζονται ακόμα από τα τέλη του 19ου, αρχές 20ου αιώνα, αρκετά από τα οποία στέκονται αποκατεστημένα. Επίσης, οι παρεμβάσεις της δημοτικής αρχής τα τελευταία χρόνια με πεζοδρομήσεις και πλακοστρώσεις έχουν προσφέρει τα μέγιστα στην αναβάθμιση της πόλης. Εξαίσια κτήρια στο Λαύριο βέβαια θα βρει κανείς και εκτός του στενού οικιστικού ιστού, τα περισσότερα σε κακή κατάσταση, είτε κατοικίες, είτε βιομηχανικά.



Στο λιμάνι του Λαυρίου
Port of Lavrion



Λαύριο, αποκατεστημένα κτήρια από την εποχή της ακμής
Lavrion, renovated buildings of the prosperity period of the city


Λαύριο, το παρελθόν ζητάει δικαίωση στο παρόν
Lavrion, many industrial buildings remain around the city



Σούρουπο στην πόλη του Λαυρίου
Walking in the evening on the city of Lavrion

Αφού διασχίσουμε την πόλη με κατεύθυνση προς Κερατέα και μόλις αφήσουμε τον πυκνό πολεοδομικό ιστό στα αριστερά μας θα συναντήσουμε τον οικισμό Κυπριανού. Πρόκειται για οικισμό που άρχισε να χτίζεται το 1867 για τους εργάτες και τους υπαλλήλους των μεταλλείων, ο οποίος διατηρείται σε ιδιαίτερα και απροσδόκητα καλή κατάσταση. Μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός αφού διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την αυθεντική του φυσιογνωμία.  Καταλαμβάνει αρκετά μεγάλη έκταση και πραγματικά αξίζει να περιπλανηθεί κανείς στον πολεοδομικό ιστό του. Άλλωστε είναι πιθανώς ο μοναδικός τέτοιου είδους εργατικός οικισμός στην Ελλάδα, χτισμένος στα πρότυπα εκείνων στις ευρωπαϊκές χώρες. Η αρχιτεκτονική του χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία της αττικής παραδοσιακής οικοδομίας, σαφώς επηρεασμένη από τον νεοκλασικισμό. Ισόγειες, ορθογώνιες κατοικίες με τους χώρους παραταγμένους σε σειρά είναι το κύριο μοτίβο που επαναλαμβάνεται, παραπέμποντας ξεκάθαρα στο αττικό μακρυνάρι, κύρια μορφή κατοικίας που άκμασε στην Αττική ύπαιθρο. Υπάρχουν και διώροφες κατοικίες για τους υπαλλήλους, ενώ εντυπωσιάζει η παρουσία του πυρκ, ενός τετράγωνου διώροφου προστιθέμενου πύργου, τουλάχιστον σε μία περίπτωση. Το πυρκ είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό της αττικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Σήμερα αρκετές κατοικίες είναι αποκατεστημένες και ακόμα γεμάτες ζωή, βαμμένες με υπέροχα χρώματα. Κάποια όμως στέκουν σαν άδεια κελύφη αναδίδοντας μία αίσθηση νοσταλγίας, η οποία βέβαια δεν ξέρω αν ήταν πράγματι γλυκιά στο καιρό της. Μάλιστα πολλές φορές κατά τις επισκέψεις μας εκεί δεν κρύβουμε ότι αναρωτηθήκαμε τι πραγματικά είδους ζωή κρύβεται στον οικισμό, ελπίζοντας βέβαια ότι δεν χρειαζόταν. Όμως η αποβιομηχάνιση της περιοχής δεν πέρασε χωρίς συνέπειες.  




Λαύριο, οικισμός Κυπριανού, τυπικές κατοικές στον τύπο του αττικού μακρυναριού
Laurium (Lavrion), Kyprianos settlement, typical earth-floor, rectangular houses


Οικισμός Κυπριανού, προστιθέμενο πυργάκι σε οικία, 
μία σπάνια επιβίωση πια, γνωστό στην Αττική ως πυρκ
Kyprianos settlement, the two-storey , added tower 
was once very common in Attic hinterland










Οικισμός Κυπριανού, διάφορες απόψεις από τον οικισμό
Kyprianos settlment, different views of the settlement

Αφήνουμε τον οικισμό Κυπριανού και ανηφορίζουμε για Καμάριζα, σήμερα Άγιος Κωνσταντίνος. Βόρεια του οικισμού και στο δεξί μας χέρι καθώς ανεβαίνουμε, στέκεται ένας πολύ όμορφος ναός του 1881, αφιερωμένος στην Αγία Βαρβάρα. Η ιδιαιτερότητά του είναι ότι είναι καθολικός και χτισμένος κατά την νεογοτθική αρχιτεκτονική, την οποία υπογραμμίζουν τα οξύκορφα τόξα και το κυκλικό άνοιγμα άνωθεν της εισόδου (rose window), κάτι προφανώς σπάνιο στην Ελλάδα. Βέβαια δεν λείπουν και κάποια νεοκλασικά στοιχεία  όπως τα περιθώρια των ανοιγμάτων και οι πλευρικές κορνίζες. Φυσικά και το εσωτερικό του είναι ενδιαφέρον, οπότε αν τον βρείτε ανοιχτό, κάντε τον κόπο να τον επισκεφθείτε. Ειδικά οι δύο τοιχογραφίες στο ιερό πέρα από την εξαίρετη τέχνη τους, αποτελούν άμεση προσπάθεια σύνδεσης του θείου με τον ιδρυτή των ξένων εταιριών στην περιοχή, J.B Serpieri.


Ο καθολικός, νεογοτθικού ρυθμού ναός της Αγίας Βαρβάρας στον οικισμό Κυπριανού
The Catholic, Neogothic style church of Saint Barbara in Kyprianos settlement

Αν ανεβούμε στον διπλανό λόφο ανοίγεται μπροστά μας μία πανοραμική άποψη των εγκαταστάσεων της Γαλλικής Εταιρίας με τα παλιά κτήρια, σήμερα αποκατεστημένα, αλλά και τον εξορυκτικό εξοπλισμό της εποχής διάσπαρτο ένα γύρω, ουσιαστικά σε ένα ανοιχτό μουσείο. Το σημείο αυτό είναι ιδανικό για να πάρει κανείς σε λίγα λεπτά μία πρώτη ολοκληρωμένη άποψη του βιομηχανικού χώρου. Πρόκειται για το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, το οποίο δυστυχώς δεν είναι ευρέως επισκέψιμο παρά μόνο σε προσυμφωνημένα γκρουπ (τουλάχιστον έτσι με είχαν πληροφορήσει όταν επιχείρησα να επισκεφθώ το χώρο). Μέρος των κτηριακών εγκαταστάσεων μάλιστα χρησιμοποιείται για τα γυρίσματα δημοφιλούς ριαλιτοπαίχνιδου.
Επιβιβαζόμαστε στο αυτοκίνητο και συνεχίζουμε την ανάβαση. Η διαδρομή περνούσε μέσα από ένα πυκνό πευκοδάσος, αλλά δεν μπορούμε να σας εγγυηθούμε ότι υπάρχει ακόμα, μετά την προσπάθεια κατάκαυσης της γύρω περιοχής. Φτάνουμε στην είσοδο του χωριού και στρίβουμε αριστερά προς το δάσος σε φαρδύ δρόμο. Σε πολύ μικρή απόσταση η θέα ανοίγει προς το Αιγαίο Πέλαγος (αριστερά). Εδώ επιβάλλεται μία στάση, αφού δεν έχουμε κάθε μέρα την ευκαιρία να επισκεφθούμε ένα γεωλογικό… Χάος. Το Έγκοιλο Χάος, όπως είναι γνωστό αυτό το πραγματικά τεράστιο άνοιγμα στο έδαφος, έχει βάθος 55 μέτρα και διάμετρο 120 μέτρα, ενώ έχει σχήμα… καρδιάς. Ένας πραγματικός κρατήρας. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι πρόκειται για το αποτέλεσμα πτώσης μετεωρίτη στο τέλος του 18ου αρχές 19ου αιώνα, άποψη με την οποία συμφωνεί και ο μύθος. Όμως δεν υπάρχει επιστημονική απόδειξη για αυτό και η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι δημιουργήθηκε από την πτώση της οροφής σπηλαίου.



Εθνικός Δρυμός Σουνίου, το Χάος, κρατήρας σε σχήμα καρδιάς, βάθους 55μ και διαμέτρου 120μ
National Park of Sounion, Chaos, a heart-shaped crater, depth 55m, diameter 120m

Αν συνεχίσουμε τον δασικό δρόμο προς το νότο θα βρεθούμε μέσα στον πυρήνα του Εθνικού Δρυμού Σουνίου. Ολόκληρη η περιοχή είναι γεμάτη από τα κατάλοιπα της μεταλλευτικής δραστηριότητας. Φυσικά δεν μπορεί κανείς να κινηθεί ανεξέλεγκτα, αφού υπάρχουν περιφράξεις γύρω από στοές και ορύγματα για την ασφάλεια των επισκεπτών, τις οποίες και πρέπει να σεβαστούμε. Στην πορεία μας θα συναντήσουμε έναν ακόμα οικισμό εργατών, πλήρως ερειπωμένο, εκτός από το κτήριο του ναού. Όμως παρά την ερείπωση αξίζει μία βόλτα ανάμεσα στα μισογκρεμισμένα κουφάρια των κτηρίων, αφού εκτός των άλλων σώζεται ακόμα η εγκατάσταση ενός αρχαίου πλυντηρίου για τα μεταλλεύματα. Αν συνεχίσουμε να οδηγούμε στον ίδιο δρόμο θα πέσουμε πάλι στον δρόμο Σούνιο-Λαύριο.


Όρυγμα στον Εθνικό Δρυμό Σουνίου
The mouth of a mining tunnel in the National Park of Sounion





Στον εγκαταλειμμένο οικισμό μέσα στον Εθνικό Δρυμό
The ruined settlement of the mining workers in the National Park of Sounion


Αρχαίο πλυντήριο μετάλλων στον Εθνικό Δρυμό
Ancient letal-laundry in the National Park of Sounion



Το στόμιο ένος φρέατος και ότι έχει απομείνει από την παλιά εγκατάσταση. 
Το βάθος σου κόβει τα γόνατα
The mouth of an old, breathtaking due to the depth, mining-shaft,
 and what remains of its equipment

Όμως η προτεινόμενη διαδρομή απαιτεί να γυρίσουμε πίσω στον Άγιο Κωνσταντίνο. Πρόκειται για οικισμό, η ζωή του οποίου περιστράφηκε γύρω από την εξορυκτική δραστηριότητα, γεγονός το οποίο υπενθυμίζουν τα σωζόμενα βιομηχανικού ρυθμού κτήρια, τα περισσότερα ερειπωμένα. Ευτυχώς δεν συμβαίνει το ίδιο και με το ορυκτολογικό μουσείο, επίσης ενδιαφέρον βιομηχανικό κτήριο του 19ου αιώνα. Στεγάζεται σε κτήριο της Γαλλικής Εταιρίας και μία επίσκεψη εκεί σίγουρα θα ολοκληρώσει την εικόνα για την αναπάντεχα ενδιαφέρουσα αυτή περιοχή. Ενδιαφέρουσα είναι και η περιοχή γύρω από το κτήριο του μουσείου. Πιθανώς όμως το πιο εντυπωσιακό στοιχείο είναι το φρέαρ Serpieri (το όνομα του ιδρυτή της Ιταλογερμανικής, αλλά και της Γαλλικής Εταιρίας), όπως έμεινε γνωστό. Η είσοδός του βρίσκεται στην αυλή του μουσείου κάτω από τον σιδερένιο πύργο, την γάβρια. Έχει βάθος 165 μέτρα και 5 πατώματα, ενώ οι στοές εκτείνονται σε δεκάδες μέτρα. Άλλωστε το συνολικό μήκος των στοών της περιοχής της Καμάριζας είναι 50 χλμ. Εκτός από την γάβρια, σώζονται δύο ανελκυστήρες με το τροχαλιοστάσιό τους και το μηχανοστάσιο του φρέατος με τον μηχανισμό του. Οι σωζόμενες εγκαταστάσεις και  ολόκληρος ο περιβάλλον χώρος έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού.


Καμάριζα, το κτήριο του Ορυκτολογικού μουσείου, δεξιά δικρίνεται 
η εγκατάσταση του φρέατος Serpieri, βάθους 165 μέτρων.
Kamarisa, the building of the Ores-collection museum, 
on the right the remains of the equipment of Serpieri's shaft, 165m depth.




Βιομηχανικό κτήριο και κατοικίες στην καμάριζα, σήμερα Άγιος Κωνσταντίνος
Industrial building and houses in Kamarisa, today Agios Konstantinos

Κοντά στο μουσείο αξίζει να αναζητήσουμε έναν ακόμα καθολικό ναό, αφιερωμένο στην Ιερά Καρδιά του Ιησού. Πρόκειται για μικρού μεγέθους ναό με χρονολογία κτίσης το 1882. Ακολουθεί και αυτός τον νεογοτθικό ρυθμό, ταιριάζοντας έτσι απόλυτα με το καθολικό δόγμα. Τα οξύκορφα τόξα του γοτθικού ρυθμού, καθώς και ο κυκλικός φεγγίτης άνωθεν της θύρας είναι και εδώ παρόντα, όπως επίσης και τα νεοκλασικά περιθώρια των ανοιγμάτων, ακριβώς όπως στην Αγία Βαρβάρα. Η ύπαρξη δύο καθολικών ναών σε τόσο κοντινή απόσταση δικαιολογείται από το γεγονός ότι ανάμεσα στους υπαλλήλους των μεταλλευτικών εταιριών βρίσκονταν αρκετοί Ευρωπαίοι.


Ο καθολικός, νεογοτθικού ρυθμού ναός της Ιεράς Καρδιάς του Ιησού στην Καμάριζα
The Catholic, Neogothic style church of the Holy Heart of Jesus in Kamarisa

Ορυκτολογικό μουσείο θα βρούμε και στο Λαύριο, ένα από τα λίγα απομεινάρια του βιομηχανικού συγκροτήματος των πλυντηρίων μεταλλεύματος της Ελληνικής Εταιρίας. Χτίστηκε το 1873 και αποτελεί ένα ακόμα χαρακτηριστικό δείγμα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της εποχής.


Αρχαίο θέατρο Θορικού, άποψη από νοτιοανατολικά
Ancient theatre of Thoricos, southwestern view

Όμως η περιοχή δεν σταματά να εκπλήσσει τον επισκέπτη. Κατηφορίζουμε και πάλι προς το Λαύριο. Φθάνοντας στη θάλασσα παίρνουμε το δρόμο προς Κερατέα (αριστερά) και λίγο πιο κάτω στρίβουμε δεξιά για τις εγκαταστάσεις της ΔΕΗ. Σε πολύ κοντινή απόσταση ψάχνουμε για την πινακίδα Αρχαίο θέατρο Θορικού, το οποίο βέβαια βρίσκεται αριστερά μας (δεξιά είναι η θάλασσα). Στην γύρω περιοχή ανασκάφηκε μία βιομηχανική πόλη έκτασης 150.000 μ2 με οικισμούς διαφόρων εποχών, μυκηναϊκή ακρόπολη, τείχη, στοές, φρεάτια, μεταλλοπλυντήρια, αλλά και λιμενικές εγκαταστάσεις. Ουσιαστικά εδώ άρχισε η μεταλλευτική ιστορία της Λαυρεωτικής.
Το θέατρο δεν διαθέτει εντυπωσιακή εμφάνιση, αλλά είναι ένα πραγματικά ιδιαίτερα σημαντικό μνημείο της ελληνικής αρχαιότητας και βέβαια μέρος της ευρύτερης ανασκαφής που αναφέραμε. Μάλιστα κατά τη γνώμη μας είναι εξίσου σημαντικό και για την παγκόσμια ιστορία. Αρχικά να πούμε ότι πρόκειται για το αρχαιότερο θέατρο που έχει ανακαλυφθεί στην Ελλάδα, χρονολογημένο περίπου στο τέλος του 6ου αιώνα π.Χ. Όμως πιθανώς το σημαντικότερο στοιχείο εδώ να είναι το γεγονός ότι ο χώρος διαμορφώθηκε για να προσφέρει στους κατοίκους της περιοχής έναν τόπο συνάθροισης όπου μπορούσαν να συζητούν και να αποφασίζουν για δημόσια θέματα, εξέλιξη η οποία συνδέεται άμεσα με τις πολιτειακές μεταρρυθμίσεις που σχεδίασε και εφάρμοσε ο Κλεισθένης  το 507 π.Χ. (μία πραγματικά τεράστια προσωπικότητα με μοναδική προσφορά στην παγκόσμια ιστορία, πιθανώς όμως παραγνωρισμένη), οι οποίες ουσιαστικά άνοιξαν το δρόμο για την γέννηση της Δημοκρατίας στην πόλη-κράτος των Αθηνών για πρώτη φορά στον πλανήτη γη.
Για χρόνια είχε επικρατήσει η άποψη ότι είναι το μοναδικό αρχαίο θέατρο που διέθετε ορθογώνια σκηνή και όχι στρογγυλή. Όμως η ανακάλυψη και άλλων θεάτρων με παρόμοιου σχήματος σκηνή, όπως στους Δήμους Ραμνούντος, Ικαρίου (Διονύσου) και Ευωνύμου (Τράχωνες) καταρρίπτει την εν λόγω άποψη. Στα νότια του θεάτρου σώζονται υπολείμματα νεκροταφείου, το οποίο ήταν σε χρήση την περίοδο 6ος – 4ος αιώνας π.Χ., ενώ δυτικά σώζεται μεταλλοπλυντήριο.
Η είσοδος στο θέατρο είναι ελεύθερη.


Αρχαίο θέατρο Θορικού, το αρχαιότερο θέατρο που έχει ανακλυφθεί στην Ελλάδα 
Ancient theatre of Thoricos, the oldest theatre that have ever been discovered in Greece

Κάπου εδώ όμως, την ώρα που ο ήλιος έχει πιάσει να γέρνει και να γλυκαίνει το φως του, τελειώνει η περιήγηση στην θαυμαστή Λαυρεωτική γη.
Είναι εκείνη η ώρα που συνήθως σε μία εκδρομή το στομάχι διαμαρτύρεται χωρίς να σηκώνει πια αντιρρήσεις, άρα ολοταχώς προς Λαύριο πάλι. Αναζητείστε την ψαραγορά και διαλέξτε όποιο μαγαζί σας αρέσει με θέα τους πάγκους που πουλάνε τα ψάρια ή και δίπλα από αυτούς. Δηλαδή από την παραγωγή στην κατανάλωση. Αυτό βέβαια δεν μπορούμε να το ξέρουμε σίγουρα, αλλά το μέρος είναι μοναδικό. Ταβέρνες υπάρχουν και πίσω από την ψαραγορά σε ένα γενικώς αξιοπρεπές οικιστικό περιβάλλον.
Αξίζουν όμως δύο λόγια και για την ψαραγορά, αφού ακόμα και αυτή αποτελεί κομμάτι της ιστορίας της πόλης. Χτίστηκε το 1885 από την Ελληνική εταιρία για να στεγαστούν οι έμποροι και να διασφαλιστεί η παροχή προϊόντων προς τα μεταλλεία. Θεωρείται ως μία προσεγμένη κατασκευή που συνδυάζει την αισθητική με την λειτουργικότητα.
Επίσης καλό θα ήταν να σημειωθεί ότι το Λαύριο ακριβώς λόγω της πλούσιας αυτής οικονομικής δραστηριότητας ήταν η πρώτη πόλη της Ελλάδας που ηλεκτροδοτήθηκε, ενώ πολλές ξένες χώρες είχαν εδώ τα προξενεία τους.
Τελειώνοντας, πρέπει να σημειωθεί ότι για να πραγματοποιηθεί ή εν λόγω περιήγηση σε μία ημέρα χρειάζεται αρκετές ώρες, οπότε η συμβουλή μας είναι να διαλέξουμε μία ανοιξιάτικη ημέρα, όταν και ο ήλιος αργεί να δύσει, ηλιόλουστη κατά προτίμηση. Θα είναι το λιγότερο μία αναζωογονητική σχετικά κοντινή εκδρομή στην ανεξάντλητη Αττική γη. Αν θέλουμε να επισκεφθούμε τα ορυκτολογικά μουσεία καλό θα ήταν να έχουμε φροντίσει από πριν να μάθουμε τις ώρες που είναι ανοιχτά.

Είμαστε σίγουροι ότι η μέρα που θα επισκεφθείτε την περιοχή θα σας μείνει αξέχαστη.


Attic land, the prefecture around Athens, was inhabited almost since 4000-3000 BC. After this really so long period of history this land is inexhaustible. Inexhaustible in history, inexhaustible in myths, inexhaustible in places to visit, places where it all happened. However, this the place where it all began!
Trying to wright this sort article for our blog, we found so much material that maybe we could wright a small book about our subject. Nevertheless this is just an article that will try to describe a day-tour close to Athens, so we will fatally run on the centuries and the material, so as the article can be easily read.
Our destination is the southern part of eastern Attic land. In this area, a small city named Laurium or Lavrion in Greek is located. The name comes from the Greek word lavra that means a narrow passage. The reason that this name was given to the city is simple. This place is one of the most ancient industrial areas in Europe due to the mining activity that flourished here since 3500 BC. The pic of this activity was the 5th Century BC, after the Persian Wars, during the Golden Age of the city-state of Athens. The subsoil of Lavrion was rich in silver, and this wealth supported much the prosperity of Athens in the 5th Century. After the Classic period of Antiquity and maybe before the start of the Roman rule period (146 BC) the mines were abandoned. The mining activity came back to this place in the decade of 1860, when the mineralogist, Andreas Cordelas, excavated ancient mines and at the same time he suggested the exploitation of the ancient ores and metals’ remains. An Italian named J.B Serpieri established the first mining company, an Italian-German one, but due to a serious fight with the Greek government about the property of the land and the ancient ores and metals, it was dissolved in 1873. In this date two companies were established, a Greek one and a French one, taking the place of the old one. The main material that they extracted was the argentiferous lead, but after the First World War the prices of the lead almost collapsed. The Greek Company was dissolved in 1930, but the French one managed to survive until 1989.
The traces of this activity are obvious in the area around. Ancient monuments, dated back in antiquity, and more recent monuments, nowadays belonging to industrial archaeology field constitute a real timeless open air museum, extended to the whole area. If you like, follow us to visit this historic place.
Sounion cape is the southernmost site of Attic prefecture. On this rocky site an ancient temple is still standing, gazing Saronic gulf on the west and the Aegean Sea on the east. In fact, the temple is standing between the Attic deep blue and the Aegean big blue, in one of the most amazing sites that an ancient temple had ever been built. The temple belongs to the archaeological site of Sounion.
Sounion is first mentioned in Homer’s poets, even though the oldest finds are dated in the period 2800-2000 BC. It is referred as one of the 5 strongest forts in the 5th Century BC around Athens, belonging to the Athenian territory, occupying a strategic site, actually controlling the maritime passage to the main port of Athens, Piraeus. It was the administration centre of the area around and the religious and commercial one as well. A defensive ring with a bastion and 13 flanking towers, running in a length of almost 300 m, protected the site, partially still surviving. The temple was dedicated to the god Poseidon and was built at the middle of the 5th Century BC upon the remains of an oldest one, which was destroyed by the Persians, during the Persian Wars in the first part of the same century. It is made with local marble, built in Doric style in the highest point of the site.
Next to the temple the remains of a Stoa (gallery) can be found, built in L ground plan, a semi open covered construction for the visitors of the temple. In the archaeological site, the remains of a settlement were also excavated, date in the Hellenistic period, as well as remains of port facilities. On the top of a hill next to the site the archaeological research discovered the foundation on one more temple, dedicated to the goddess Athena, known as Athena Souniada.
The view to the open sea is really amazing, but a myth is sliding upon Sounion. The site is closely joint with the mythical king of Athens, Aegeus, father of Theseus.
During the period of his reign, Athens was a vassal to the king of Minoans, Crete. Athenians had to pay a death toll each year, sending 7 girls and 7 boys to Crete in order to feed Minotaur, a beast with bull head and human body. It lived in the Labyrinth. Aegeus sent his son to kill the beast and to exempt Athens from the death toll, but asked from his son, if he really managed to do it, to put white sails on the boats. According to the myth, Aegeus was waiting for him in Sounion cape (Crete is located southern of Attic), and this would be the sign that everything went perfect. Due to the fact that Athens was a vassal to the Cretan king, the Athenian boats had black sails. Theseus killed the beast with the help of the Ariadne’s thread, so as not to lose his way in the Labyrinth, but he forgot to change the sails. When his father saw the black sails believed that his son did not do the work and decided to kill himself, falling down to the cliff on the rocky coast. Athenians proclaimed Aegeus as son of Poseidon, the god of the sea, and they gave his name to the Aegean Sea. If you visit the place in the afternoon, must be remembered that the archaeological site is one of the best places to admire the sunset in Greece.
The site was very famous to the European travelers of the 18th and 19th Centuries, and each one left his sign on the marbles (unfortunately), but the most well-known is the sign of Lord Byron, the poet who fought in the Greek national uprising against the Ottomans. The visitor can find the engraving on the east side of the temple, on the only one pilaster.
After Sounion we drive northern to the city of Laurium (Lavrion). Lavrion is an interesting place with a very pleasant coastal front. However it is a port. Within the town-tissue some samples of the Neoclassical architectural style are still preserved since the end of the 19th Century, start of the 20th Century, as well as many industrial buildings of the period of the mining and the following financial prosperity. However, maybe the most interesting part of the city is a small settlement in the northern part of it, the settlement of Kyprianos. This a place that can be characterized as traditional settlement, as it still preserves many of its authentic elements. This settlements was built by the mining companies to house the workers in the mines and the employees in the offices. It began in 1867. Even though there are some two-storey houses, most of them are earth-floor, rectangular constructions, following the style of Attic’s hinterland traditional architecture. Very interesting is that at least in one case a pyrk can be found, a two-storey added to the main structure tower. It was very common in Attic’s hinterland during the past, but now only a few samples of it still survive. It originated from the added defense towers of the medieval period. Many of the properties were renovated or restored and some of them full of colours. In our opinion, it is worth someone to take a walk in the town-tissue of Kyprianos settlement.
Next stop of our tour is the settlement of Agios Konstantinos, once Kamarisa. Before we take the steeping road to the village, let’s stop outside the Catholic, Neogothic style church of Saint Barbara (1881). Maybe for someone who grew up in Europe the church is not something serious, but in Greece gothic and certainly Neogothic architecture never flourished. So each preserved sample is valuable. The Neogothic elements that we can find on the church are the pointed-arched openings and the rose window above the west entrance, even though some neoclassical elements can also be found on the building, such as the flanking cornices and the frames of the openings.
Behind the church there is a small hill. Walking on it we will have a perfect view to the plant of the French mining company, a real monument of industrial archaeology. After the company was dissolved the Greek State listed the place, converting it into a museum, creating, through the Technical University of Athens, the Technical Cultural Centre of Lavrion.
We keep driving until to reach up Agios Konstantinos. Before we enter the village, we turn on the left. We drive across the pine-wood until we find an open space on the left. I guess that no one would like to lose the opportunity to visit a geological… Chaos, in fact a heart-shaped crater. According to the legend it was created by the fall of a meteorite at the end of the 18th Century start of the 19th Century, but nothing was scientifically proved. It is estimated that the crater is the result of the collapse of the roof of a cavern. The depth of the crater is 55 m and the diameter 120 m.
If we keep driving on the same road we will cross the National Park of Sounion, an area full of remains of the ex-mining activity here. Amongst others we will find an abandoned and ruined settlement of mining workers. Only the church is still standing in a perfect condition. Next to the church a laundry for metals can be found, dated in antiquity. It is not the only one that is preserved, but these constructions are very important for industrial archaeology, because people here were the only ones that built such laundries, so as they are preserved until today. On the contrary in other places people used wooden constructions for the same work, which were not able to reach up the modern times.
We take the way back to Agios Konstantinos. In the village we can visit the Ores collection Museum that is housed in one of the old industrial buildings of the French company. Something also interesting is what still survives in the yard of the museum. This is the mouth of a shaft, once leading by the lift in a depth of 165 m under the level of the ground and to the underground tunnels, developed in 5 levels. The total length of the underground tunnels in Kamarisa is around 50 klm. The most of the shaft was constructed in antiquity. It is known as Serpieri’s shaft and it is still preserved.  In the museum also some of the old equipment can be found. The building complex, the equipment and the area around is a listed industrial monument, protected by the Greek State.
Very close to the museum one more Catholic, Neogothic church is standing since 1882, dedicated to the Holy Heart of Jesus. The architectural style is very similar to Saint Barbara. Maybe, the existence of two Catholic churches makes an impression (the vast majority of Greeks are Orthodox), but must be remembered that many people from Europe worked here for these companies, and certainly on the other hand the Gothic and the Neogothic style are interwoven with Catholic doctrine.
We leave the area of Kamarisa, returning to the main road from Lavrion to Keratea. We follow the direction to Keratea (north) and after a while we turn on the right along the coast. It is time to visit the place where it all began in Lavrion land. We search for the sign Ancient Theatre of Thoricon. It is sited on the left (the coast is on the right). To be honest, this ancient theatre is not so impressive. But it is the oldest ancient theatre that has been discovered in Greece, dated at the end of the 6th Century BC, and it is closely connected with the political fermentations of Cleisthenes that allowed the birth of Democracy after a few decades in Athens for first time on this planet. It is believed that the theatre was constructed as a place for the concentration of the people in order to discuss and solve public issues. Therefore, it could be characterized, in a way, as an early small… parliament; talking for a place in the Athenian hinterland, 600 years BC. Next to the theatre a metal-laundry is preserved and a cemetery, active in the period 6th to 4th Century BC.
The stage of the theatre is rectangular, instead of circular as usually. For a long period it was believed that Thoricon theatre was the only one constructed with such a stage, but next years three other similar theatres in Attic were excavated.
In this area a whole industrial ancient city has been excavated, extended in 150.000 m2. Settlements of different periods came to light, as well as a Mycenaean citadel (acropolis), defensive walls, mining galleries, metal laundries, and port facilities. In fact, this was the place that the mining history of the area began.
Somewhere here our tour in history, archaeology, mythology, and industrial archaeology is over. You can take a last look to the sea, to the big blue of the Aegean Sea, trying to realize what a long trip it was in just a few hours.
If you are hungry, you can return to Lavrion, searching for the fish-market. The taverns there next to the stands of the market is a very good choice, getting a… taste of the Greek way of eating.
We are sure that the memory of the day you will visit Lavrion land and Sounion Cape will never fade.